Έλληνες γελοιογράφοι: Η σάτιρα ως όπλο

του Νικόλα Γεωργιακώδη

Ακόμα και σε στιγμές που το γέλιο μοιάζει είδος υπό εξαφάνιση, εκείνοι με μοναδικά τους όπλα την πένα, το χαρτί και το χιούμορ, περνούν στην αντεπίθεση σε πείσμα των καιρών, σχολιάζουν δηκτικά και με σαρκασμό τα κακώς πολιτικά κείμενα και βγάζουν – έστω και προσωρινά – τις «σκυθρωπές» μας μάσκες.

Μιλήσαμε με τρεις από τους πιο γνωστούς και καταξιωμένους Έλληνες γελοιογράφους από τον χώρο της πολιτικής γελοιογραφίας, τον Στάθη, τον Πέτρο Ζερβό και τον Γιάννη Καλαϊτζή.

Οι γελοιογραφίες είναι από την ιστοσελίδα Cartoonists.gr.

«Πλάκα» και χιούμορ σε… εξωφρενικούς καιρούς
 
Πόσο εύκολα μπορούμε να βλέπουμε να πράγματα χιουμοριστικά και να κάνουμε πλάκα, ενώ οι καταστάσεις γύρω μας έχουν φτάσει σε τέτοιο εξωφρενικό σημείο; Τι σημαίνει αυτό για τον Έλληνα γελοιογράφο;

«Κατ’ αρχήν υποτιμάμε τη γελοιογραφία και γενικά το χιούμορ και τη σάτιρα αν τα ορίζουμε ως πλάκα. Μια γελοιογραφία μπορεί να είναι βαθειά υπαρξιακή, πικρόχολη, μελαγχολική. Εκτός από εκτόνωση είναι και ένα καμπανάκι κινδύνου, ιδιαίτερα σε δύσκολους καιρούς όπως αυτοί που ζούμε σήμερα», λέει ο Πέτρος Ζερβός (φώτο), ο «Δούρειος Άνεμος» των κόμικς, ένας από τους πρωτοπόρους της γενιάς της «Βαβέλ» και γελοιογράφος στην Ελευθεροτυπία (Σαββάτου και Κυριακής) και την εφημερίδα Δρόμος και συνεχίζει λέγοντας: «Στη σημερινή «εξωφρενική» όπως ορίζετε κατάσταση, όπου η πραγματικότητα ξεπερνάει τη φαντασία, είναι πράγματι δύσκολο για έναν γελοιογράφο να παραμείνει καυστικός χωρίς ούτε να αποδρά στην απλή κι ανώδυνη πλάκα ή στο χάιδεμα αλλά ούτε και να ξεπέφτει στην απλή καταγγελία ξεχνώντας τη νηφαλιότητα και το χιούμορ που είναι τα πραγματικά του όπλα».


"Δεν κάνουμε ποτέ πλάκα, κάνουμε σάτιρα", λέει ο Στάθης, ο γνωστός "Ναυτίλος" της Ελευθεροτυπίας. "Η πλάκα είναι ανώδυνη, εκτονωτική, δεν έχει κανόνες και στόχους. Μπορεί ακόμη η πλάκα να είναι και το χιούμορ του εξουσιαστή, δηλαδή ο κυνισμός του ισχυρού. Αντιθέτως, η σάτιρα αναζητά την αλήθεια, υπερασπίζεται τον αδύναμο και η ελευθερία της βασίζεται στην αυτοπειθαρχία της, την αυτογνωσία και την εξυπηρέτηση των στόχων της. Η ελευθερία της σάτιρας κι όχι η ελευθεριότητα εξυπηρετεί πάντα κάποια ανάγκη. Με αυτήν την έννοια είναι τέχνη πολιτική, είναι όπλο και όχι χαβαλές. Στους δύσκολους λοιπόν αυτούς καιρούς η σάτιρα αποτυπώνει την απελπισία των ανθρώπων και υπομνήσκει τις ελπίδες τους", αναφέρει.



«Θα ήθελα να μη χρησιμοποιώ άλλο σημείο εκτός από την τελεία. Είναι το μόνο σημείο που καταλαβαίνω και αποδέχομαι την αξία του. Τώρα μόλις με πληροφορήσατε πως, εκτός από το θαυμαστικό, το ερωτηματικό ή τα ομοιωματικά φερ' ειπείν, υπάρχει και το "εξωφρενικό". Κυκεώνας!», λέει ο Γιάννης Καλαϊτζής σε μια προσπάθεια να εκτονώσει την σημασία της φράσης «εξωφρενικό σημείο».



Επάγγελμα: Γελοιογράφος

Συνεχής παρακολούθηση της επικαιρότητας, πίεση για όσο το δυνατόν πιο άμεση ανταπόκριση σε αυτήν με κάποιο πετυχημένο σκίτσο, σημαντικός αριθμός εργατοωρών. Σε αντίθεση με το τι μπορεί να πιστεύει ο περισσότερος κόσμος, το επάγγελμα του γελοιογράφου δεν είναι ακριβώς τόσο… διασκεδαστικό όσο φαίνεται στον αναγνώστη. Εν τέλει δουλειά και διασκέδαση συμβαδίζουν στο μυαλό τους ή όχι;

«Το πιο δύσκολο στη γελοιογραφία, όπως και σε κάθε δημιουργική δουλειά είναι η ιδέα. Εγώ προσωπικά δεν διασκεδάζω όταν δουλεύω. Ίσως λόγω του άγχους να βρω μια καλή ιδέα και να την βάλω στο χαρτί μέσα σε περιορισμένα χρονικά πλαίσια. Νιώθω όμως ανακούφιση όταν έχω τελειώσει», λέει ο Πέτρος Ζερβός, ενώ ο Γιάννης Καλαϊτζής (φώτο) απαντά με...σκωπτική διάθεση: «Όταν δουλεύω δεν πίνω ποτέ. Ακούω ραδιόφωνο και τραγουδάω κάποτε-κάποτε. Ουδέποτε φλερτάρω, αφού θα είχε την δυνατότητα να παρατηρεί τι σκιτσάρω, πράγμα που αντιπαθώ. Και δεν χορεύω. Επίσης δεν πάω σινεμά».



"Διασκεδάζω όσο και όταν δουλεύω, δηλαδή διαρκώς, με την έννοια του έρωτος", λέει χαρακτηριστικά ο Στάθης.  "Κατά τα άλλα είναι μια δουλειά σκληρή, δύστοκη, που προϋποθέτει έρευνα, ανάλυση και πραγμάτωση σε προσδιορισμένον χρόνο. Δύσκολη δουλειά που όμως σου δίνει αντίδωρο τη χαρά του καλού αποτελέσματος, όταν το επιτυγχάνεις και την παρηγοριά ότι τουλάχιστον προσπάθησες τα μέγιστα όταν το αποτέλεσμα είναι υποδεέστερο των φιλοδοξιών σου", προσθέτει.



Το «τέρας» της λογοκρισίας

Ακόμα και αν διανύουμε μια εποχή όπου η λογοκρισία και η «φίμωση» των Μέσων στην χώρα μας είναι πλέον σπάνια φαινόμενα, παρ’ όλα αυτά κατά καιρούς υπήρξαν γελοιογράφοι που αντιμετώπισαν προβλήματα με πολιτική λογοκρισία και «φίμωσης» των απόψεών τους. «Δεν είχα μέχρι τώρα προβλήματα λογοκρισίας», λέει ο Πέτρος Ζερβός και συνεχίζει: «Ξέρω όμως ότι σε πολλά έντυπα ασκείται είτε άμεση λογοκρισία είτε έμμεση καθώς ο γελοιογράφος αυτολογοκρίνεται προληπτικά, για να κρατήσει τη δουλειά του, παραμένοντας στη «γραμμή» του εντύπου που συνήθως πηγάζει από λόγους ιδεολογικούς ή διαπλεκομένων συμφερόντων. Μάλιστα είναι πρόσφατη η ωμή λογοκρισία και απειλή απόλυσης σε συνάδελφο που δουλεύει σε μεγάλο έντυπο…»

Ο Στάθης θεωρεί ότι ο καλός γελοιογράφος δεν λογοκρίνεται. "Έχει φθάσει με το σπαθί του να λέει τη γνώμη του. Και αυτό οι διευθυντές, αν είναι καλοί δημοσιογράφοι, το σέβονται. Και το χρειάζονται. Η απάντηση στη λογοκρισία είναι η παραίτηση – και αυτό στην περίπτωση του καλού δημοσιογράφου έχει κόστος για το έντυπο. Αλλά κυρίως ο γελοιογράφος δεν αυτολογοκρίνεται. Αν το κάνει, αρχίζει να λέει ψέματα, οι αναγνώστες το αντιλαμβάνονται και ο σκιτσογράφος εκπίπτει", εξηγεί. "Προσωπικώς ουδέποτε έχω λογοκριθεί. Έχω απολυθεί (ή παραιτηθεί) δύο φορές μετά από δέκα χρόνια δουλειάς για τη γνώμη μου, αλλά δεν λογοκρίθηκα", συνεχίζει. 

«Προβλήματα είχαμε στην Άλγεβρα, στην Γεωμετρία και στην Τριγωνομετρία. Λογοκρισία δεν κάναμε», απαντά στην σχετική ερώτηση ο Γ. Καλαϊτζής.


 
Οι… μούσες των γελοιογράφων

Όπως οι ποιητές, έτσι και οι γελοιογράφοι ενίοτε τρέφουν ιδιαίτερη «συμπάθεια» προς κάποιο συγκεκριμένο πρόσωπο από τον χώρο της πολιτικής. Κάποιο πρόσωπο που τους δίνει απλόχερα λαβές για σάτιρα ή σαρκασμό. 

"Η μία φιγούρα διαδέχθηκε την άλλη", λέει ο Στάθης (φώτο). "Ο Αντρέας (Παπανδρέου) υπήρξε ο «άνθρωπός» μου – όπως για όλους μας άλλωστε! Τον ξεπέρασε στη βραχύβια θητεία του ο Μητσοτάκης, «γεννημένος γελοιογραφία», για να τον αφήσει μακράν πίσω του ο Σημίτης. Άπαιχτος. Ο Καραμανλής έπαιξε Β’ εθνική, και, τώρα ο Γιωργάκης μονίμως στον τελικό του Τσάμπιονς Λίνγκ - και του τετέλεσται.



Ο Αντιπρόεδρος της Κυβέρνησης φαίνεται να είναι ο… αγαπημένος του Πέτρου Ζερβού: «Μ’ έχει εμπνεύσει ο Πάγκαλος. Αυτή η κινούμενη αμετροέπεια είναι βούτυρο στο ψωμί μου», παραδέχεται ο ίδιος.



«Η σάτιρα γίνεται με φράσεις, με στίχους, με σκίτσα, με κινήσεις, με σφυρίγματα ή κρότους. Οι λαβές, πολλές ή λίγες, είναι αχρείαστες», αναφέρει χαρακτηριστικά ο Γιάννης Καλαϊτζής. 

Τέλος, ζητήσαμε από τους τρεις γελοιογράφους να μας περιγράψουν μια… υποθετική γελοιογραφία που θα ήθελαν να κάνουν αλλά οι συνθήκες δεν τους το επέτρεψαν.
«Θα ’θελα να κάνω μια γελοιογραφία με χιούμορ αλλά και να ’ναι τόσο καυστική που εξ’ αιτίας της να υποστώ δίωξη, μήνυση ή αγωγή. Ως τώρα δεν τα έχω καταφέρει. Ίσως γιατί η πραγματικότητα είναι τόσο εξωφρενική που ξεπερνά τη φαντασία μου», λέει ο Πέτρος Ζερβός.

«Έχω ακούσει για τις Συνθήκες του Αγ. Στεφάνου, των Βερσαλλιών ή της Ζυρίχης. Δεν ξέρω να προβλέπουν κάτι για τις γελοιογραφίες», συνεχίζει ακάθεκτος ο Γιάννης Καλαϊτζής.