Ψυχολογικά πειράματα: Πέντε αμφιλεγόμενες «μελέτες»

του Νικόλα Γεωργιακώδη

Μπορεί η ψυχολογία να αποτελεί σχετικά «πρόσφατη» επιστήμη και αρκετοί να μην της αναγνωρίζουν ούτε αυτόν τον τίτλο, όμως από την στιγμή που ξεκίνησε να αναπτύσσεται μας έχει βοηθήσει αρκετά στο να καταλάβουμε τον τρόπο με τον οποίον λειτουργούμε και σκεπτόμαστε, αλλά και τις αλληλεπιδράσεις μας με τον υπόλοιπο κόσμο. Τις τελευταίες δεκαετίες έχουν γίνει εκατοντάδες ψυχολογικά πειράματα, τα οποία έδωσαν την ευκαιρία σε επιστήμονες και ερευνητές να ανακαλύψουν θεραπείες και να εμβαθύνουν στην μελέτη του λαβυρίνθου που ονομάζουμε «ανθρώπινο νου». Ορισμένα από αυτά διακόπηκαν, ενώ σε αρκετές περιπτώσεις οι μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν μόνο ηθικές δεν θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν.

Το «Πείραμα της Φυλακής» - 1971

Το 1971, η ομάδα του ψυχολόγου Philip Zimbardo ξεκίνησε μια έρευνα, γνωστή ως «Πείραμα της Φυλακής» στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ, πάνω στις ψυχολογικές επιπτώσεις που επιφέρει η μετατροπή ενός ατόμου σε φυλακισμένο ή δεσμοφύλακα. Στην αγγελία η οποία δημοσιεύτηκε στις τοπικές εφημερίδες, ανταποκρίθηκαν περίπου εβδομηνταπέντε φοιτητές από τους οποίους επιλέχτηκαν εικοσιτέσσερις. Αυτοί ορίστηκαν τυχαία να παίξουν το ρόλο είτε του φυλακισμένου είτε του δεσμοφύλακα σε μια υποτιθέμενη φυλακή, η οποία δημιουργήθηκε για τους σκοπούς του πειράματος στο υπόγειο του πανεπιστημίου.

Κάτω από αληθινές συνθήκες φυλάκισης, οι μισοί «φυλακισμένοι» φοιτητές ζούσαν κλειδωμένοι στα κελιά τους, εξαθλιωμένοι, ενώ οι υπόλοιποι «δεσμοφύλακες» δούλευαν σε βάρδιες και αποκαλούσαν τους «φυλακισμένους» με αριθμούς. Η κατάσταση δεν άργησε να ξεφύγει, με τους δεσμοφύλακες να συμπεριφέρονται σαδιστικά στους φυλακισμένους και οι τελευταία σιγά σιγά να αποδέχονται τον ρόλο τους και να μην αντιδρούν καθόλου. Το σοκαριστικό πείραμα έληξε έξι ημέρες μετά, από τον ίδιο τον καθηγητή, αν και είχε προγραμματιστεί να διαρκέσει δεκατέσσερις ημέρες. Η ταινία «Das Experiment» του 2001 είναι βασισμένη στο συγκεκριμένο πείραμα.

Δείτε παρακάτω το εξαιρετικά ενδιαφέρον ντοκιμαντέρ για το πείραμα με δηλώσεις και από τις δύο πλευρές:



The Monster Study – 1939

Το 1939 ο καθηγητής Wendel Johnson (φώτο) από το πανεπιστήμιο της Iowa θέλησε να πειραματιστεί με 22 ορφανά παιδιά, πάνω στον τομέα του τραυλίσματος και της ορθής ομιλίας. Τα παιδιά, χωρίς να ξέρουν το περιεχόμενο του πειράματος, χωρίστηκαν σε δύο ομάδες και συμμετείχαν σε τεστ ομιλίας. Ανεξάρτητα από την απόδοσή τους στο τεστ, ο καθηγητής έδωσε την εντολή στην φοιτήτριά του Mary Tudor να επιβραβεύει τα ορφανά της πρώτης ομάδας λέγοντάς τους ότι τα έχουν πάει πολύ καλά στο τεστ (ακόμα και αν δεν ίσχυε κάτι τέτοιο) και να επιπλήττει την δεύτερη ομάδα λέγοντάς τους ότι έχουν δυσλεξία και δεν αποδίδουν καθόλου καλά, ακόμα και αν αυτά μιλούσαν κανονικά.

Τα αποτελέσματα του πειράματος έδειξαν ότι τα παιδιά τα οποία επιπλήχθηκαν επηρεάστηκαν αρνητικά στον τομέα της ψυχολογικής τους υγείας. Όμως τα πράγματα έγιναν ακόμα χειρότερα για τον καθηγητή. Μερικά χρόνια μετά, μερικά από τα παιδιά τα οποία δεν εμφάνισαν ψυχολογικά προβλήματα, ανέπτυξαν προβλήματα ομιλίας. Το πείραμα κρατήθηκε κρυφό για δεκαετίες και μόλις το 2001, έγινε θέμα στις ειδήσεις με αφορμή τη συγγραφή ενός βιβλίου πάνω σε αυτό από έναν ρεπόρτερ της εφημερίδας San Jose Mercury News. Την ίδια χρονιά, το πανεπιστήμιο της Iowa ζήτησε επισήμως συγγνώμη για την «τερατώδη» αυτή μελέτη.

The Milgram Experiment - 1961

Το 1961, ο Stanley Milgram, ψυχολόγος στο πανεπιστήμιο του Yale, θέλησε να διερευνήσει τη δυνητικά βίαιη συμπεριφορά των ανθρώπων, ως αποτέλεσμα συμμόρφωσης στην εξουσία. Το «Πείραμα Υπακοής» του ξεκίνησε τρεις μόλις μήνες μετά την έναρξη της δίκης του ναζί εγκληματία πολέμου Adolf Eichman στην Ιερουσαλήμ, ο οποίος έμοιαζε με φιλήσυχο οικογενειάρχη που υπό άλλες συνθήκες ίσως να μην έβλαπτε κανένα. Στο συγκεκριμένο πείραμα συμμετείχαν τρία άτομα: ο επιστήμονας, ο «μαθητής», ο οποίος ήταν στη πραγματικότητα ηθοποιός και ο «δάσκαλος», ο οποίος ήταν το αντικείμενο μελέτης χωρίς να το γνωρίζει ο ίδιος.

Ο ρόλος του μαθητή ήταν να απομνημονεύει μια σειρά από λέξεις, ενώ του δασκάλου να τον «τιμωρεί» για κάθε φορά που έκανε λάθος, υποβάλλοντάς τον σε ηλεκτροσόκ αυξημένης έντασης. Το ηλεκτροσόκ ήταν φυσικά εικονικό, όμως ο «δάσκαλος» δεν το γνώριζε. Ο δάσκαλος και ο μαθητής βρίσκονταν σε διαφορετικό δωμάτιο όπως φαίνεται στη φωτογραφία.
Οι περισσότεροι συμμετέχοντες σε κάποιο σημείο της διαδικασίας εξέφραζαν τους φόβους τους για το ηλεκτροσόκ ή την επιθυμία τους να σταματήσει η διαδικασία. Τότε ο ρόλος του ερευνητή, τους έδινε τέσσερεις οδηγίες: «Παρακαλώ συνεχίστε», «Το πείραμα απαιτεί να συνεχίσετε», «Είναι απολύτως σημαντικό να συνεχίσετε» και «Δεν έχετε άλλη επιλογή, οφείλετε να συνεχίσετε». Αν ο συμμετέχων επέμενε να διακόψει την διαδικασία μετά από τις τέσσερεις προτροπές, τότε το πείραμα σταματούσε. Μετά το πέρας του πειράματος, το 62,5% συμμετεχόντων έφτασε μέχρι το τέλος, κάνοντας ισχυρά – εικονικά - ηλεκτροσόκ σε έναν άγνωστο, τα οποία έφταναν ακόμα και τα 450V!

Το Τρίτο Κύμα - 1967

Τον Απρίλιο του 1967, ο δάσκαλος ενός γυμνασίου στην Καλιφόρνια Ron Jones, θέλησε να κάνει ένα πείραμα στους μαθητές του πάνω στη φύση του φασισμού και των αιτιών της υποστήριξής του από τους απλούς ανθρώπους. Τους δίδαξε έναν συγκεκριμένο χαιρετισμό, τους έλεγε να κάθονται με συγκεκριμένο τρόπο στα θρανία και τους εκθείασε τη σημασία της πειθαρχίας και της κλειστής κοινότητας. Οι μαθητές ενθουσιάστηκαν με την ιδέα και δεν δίστασαν να απομονώσουν όσους δεν συμμορφώνονταν με τις υποδείξεις του καθηγητή. Αρκετοί από αυτούς μάλιστα, εφάρμοζαν τις οδηγίες του και εκτός σχολείου. Ύστερα από τέσσερεις ημέρες, ο καθηγητής θεώρησε πως το πείραμα «ξέφυγε» και σταμάτησε κάθε προσπάθεια κατήχησης.

Οι λεπτομέρειες του παράξενου αυτού πειράματος δεν έγιναν γνωστές στο ευρύ κοινό, παρά μόνο το 1980, όταν ο Jones δημοσίευσε ένα διήγημα με τίτλο «The Next Whole Earth Catalog». Τα γεγονότα του πειράματος μεταφέρθηκαν στη μικρή οθόνη το 1981, στην σειρά «Το Κύμα», ενώ το 2008, η ομώνυμη ταινία μετέφερε το πείραμα στην μεγάλη οθόνη.

Το project MK- ULTRA -1950/1960

Σε μια προσπάθεια να αναζητηθούν νέες μέθοδοι αντιμετώπισης της «κόκκινης» απειλής, η CIA ξεκίνησε στις αρχές της δεκαετίας του ’50 και με πρωτοβουλία του αρχηγού της, Allen Dulles μια σειρά πειραμάτων σε ανθρώπους με απώτερο στόχο τον έλεγχο του ανθρώπινου νου. Στις «μελέτες» αυτές συμμετείχαν πανεπιστημιακά ιδρύματα, ερευνητικά κέντρα, φαρμακευτικές εταιρείες, ενώ πειραματόζωα ήταν μεταξύ άλλων – εν αγνοία τους - υπάλληλοι της CIA, στρατιωτικό προσωπικό, γιατροί, διάφοροι κυβερνητικοί πράκτορες, εκδιδόμενες γυναίκες, ψυχικά άρρωστοι ασθενείς, αλλά και απλοί πολίτες.

Τα πειράματα περιλάμβαναν προσπάθειες ελέγχου των εγκεφαλικών κυμάτων, την πρόκληση τεχνητής αμνησίας, τον πλήρη μυϊκό και ψυχικό έλεγχο, την πρόκληση υποσυνείδητων εντολών και την κατανάλωση τροφίμων που ενώ είχαν φυσική γεύση, προκαλούν αισθήματα όπως σύγχυση και φόβο. Παρ'όλο που τα πειράματα της CIA δεν είχαν τελικά την αναμενόμενη επιτυχία, οι επιπτώσεις σε όσους συμμετείχαν ήταν καταλυτικές. Στοιχεία τα οποία ήρθαν στο φως πολλά χρόνια μετά, από ένορκες καταθέσεις θυμάτων μιλούσαν για εμπειρίες που κατέστρεφαν τον εγκέφαλο και την ψυχή τους και καταπατούσαν κάθε ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Δείτε μερικές από αυτές τις καταθέσεις στο παρακάτω βίντεο: