Περιμένοντας τους βάρβαρους: Επίκαιρα… πολιτικό

Ο καβαφικός τίτλος και ο θάνατος του Νέλσον Μαντέλα κάνουν το βιβλίο του νομπελίστα συγγραφέα επίκαιρο. Ποιοι είναι οι βάρβαροι σε μια εποχή (αρχές δεκαετίας του ’80), κατά την οποία το απαρτχάιντ καλά κρατεί; Ποιοι είναι οι βάρβαροι, όταν ο Μαντέλα είναι φυλακισμένος μέχρι το 1982 στο Robben Island και κατόπιν, μέχρι το 1989, στη φυλακή Pollsmoor; Ποιοι είναι οι βάρβαροι και ποιοι οι πολιτισμένοι εν τέλει σήμερα;

Ο αφηγητής είναι ο πολιτικός διοικητής μιας μικρής περιοχής κοντά στα σύνορα μιας ανώνυμης Αυτοκρατορίας, εκεί στα τέλη της προτεχνολογικής εποχής. Στην αρχή, είναι ένας Πόντιος Πιλάτος που βλέπει τη βίαιη ξενοφοβική συμπεριφορά της κεντρικής εξουσίας, αλλά δεν μπορεί ανοιχτά να κάνει κάτι δραστικό. Όταν μάλιστα φτάνει στην περιοχή του ο στρατιωτικός διοικητής Τζολ, που επιχειρεί επιδρομές στα χωριά των “βαρβάρων”, πιάνοντας αιχμαλώτους και βασανίζοντάς τους, αυτός ανησυχεί και προσπαθεί να δείξει το ανθρώπινο πρόσωπό του. Ο ίδιος ο αφηγητής, από διάθεση συμφιλίωσης (;), από θέληση για εξιλέωση (;) μπαίνει στη γη των “βαρβάρων” και προσπαθεί να έλθει σε επαφή μαζί τους… Κι έπειτα, γίνεται το θύμα της αυτοκρατορικής πολιτικής, που θεωρεί προδότες όποιους δεν στοιχίζονται με τις τακτικές του.

Η Αυτοκρατορία δεν κατονομάζεται, αν και όλοι μπαίνουμε αμέσως στο αλληγορικό κάτοπτρο που δείχνει την ίδια την Νότιο Αφρική, έστω κι αν δεν μιλάει για ρατσισμό, έστω κι αν το χιόνι και οι αντίξοες συνθήκες δεν συνάδουν με την έρημο και τα ξερά κλίματα. Επομένως, όλοι αναγνωρίζουν πως πίσω από την αλληγορία πολιτισμένοι – βάρβαροι, επήλυδες – ντόπιοι, εμείς – οι άλλοι κ.ο.κ. κρύβεται η καταγγελία ενός ρατσιστικού λόγου, που επιβάλλει την πυγμή και την πρόληψη απέναντι στους απολίτιστους αυτόχθονες.

Ένα βασικό όμως θέμα, που τίθεται παράλληλα ή και πάνω από τον ρατσισμό, είναι η χρήση της εξουσίας. Οι ελευθερίες που έχει κανείς όντας στην εξουσία είναι τέτοιες που δοκιμάζουν το επίπεδο του πολιτισμού του ανάλογα με το πώς θα τις χειριστεί. Ο διοικητής μπορεί να κάνει πολλά, κι όμως επιλέγει να δείξει ανθρωπιά, μπορεί να εκμεταλλευτεί τη θέση του και να επιβληθεί, αλλά αυτός αναρωτιέται συνεχώς για τα όριά του. Ακόμα και οι σεξουαλικές του σχέσεις με μια ντόπια, που την μετατρέπει σε παλλακίδα του, ή οι επισκέψεις στον οίκο ανοχής της πόλης αντικατοπτρίζουν τον τρόπο με τον οποίο βλέπει την αρχή που έχει και τη χρήση της ελευθερίας που του αφήνει η εξουσία σε ντόπιους και γυναίκες. Κι αυτήν την ελευθερία που χειρίζεται ο επίτροπος δίνει και στην αιχμάλωτη ιθαγενή, στην οποία επιτρέπει να ακολουθήσει τους άλλους αυτόχθονες, εφ’ όσον κι η ίδια το θέλει.

Όταν ο ίδιος χάνει την ελευθερία του, επειδή η Αυτοκρατορία τον κατηγορεί για εσχάτη προδοσία και συναλλαγή με τους βαρβάρους, ομολογεί πως δεν είναι ήρωας. Είναι ένας απλός άνθρωπος που θέλει να ζήσει, αλλά συνάμα πίστευε και πιστεύει πως μπορεί να ζήσει αξιοπρεπώς, αναγνωρίζοντας και στους άλλους (στους βαρβάρους) τα δικά τους δικαιώματα.

Το βιβλίο του Κουτσί είναι μια αλληγορία μετα-αποικιακής λογικής, η οποία δείχνει πώς αντιμετωπίζουν οι πολιτισμένοι τους απολίτιστους (κι οι δυο λέξεις σε εισαγωγικά), στοιχείο που αποκαλύπτει τελικά τι είναι πολιτισμός και ποιος από τους δύο είναι πολιτισμένος. Η ηγεμονιστική πολιτική της Αυτοκρατορίας (ξεφεύγει από την περίπτωση της Νοτίου Αφρικής και παίρνει διαχρονική διάσταση) καταδεικνύει πόσο ο πολιτισμός του δυτικού κόσμου είναι εν τέλει γεμάτος απάνθρωπες πράξεις, αλαζονικές συμπεριφορές, ελιτίστικες διαθέσεις.

Θυμάμαι τον Κλωντ Λεβί-Στρως, που απέδειξε με ανθρωπολογικές έρευνες ότι η διαφορά που έχουν οι “πολιτισμένοι” από τους “απολίτιστους” είναι πολιτισμική και όχι πραγματική, περιγραφική και όχι αξιολογική. Η εξέλιξη στον τεχνολογικό τομέα δεν πρέπει να παραγκωνίσει τη νοοτροπία, τις αξίες κ.ο.κ., που σε μεγάλο βαθμό είναι κάτι διαφορετικό. Και δυστυχώς αντιλαμβάνομαι όλο και περισσότερο ότι η προηγμένη Ευρώπη και η εκσυγχρονισμένη Αμερική γίνονται όλο και πιο φασιστικές στην προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της αξιοπρέπειας, όχι μόνο των ξένων αλλά και των υπηκόων τους.

Ο blogger Πατριάρχης Φώτιος