Ιδιαίτερα αποκριάτικα έθιμα από όλη την Ελλάδα
Τι γίνεται στο ξακουστό «Δικαστήριο» στην Κάρπαθο; Γιατί κουδουνίζει η Νάξος; Τι γυρεύουν οι γέροι και οι κορέλες στη Σκύρο; Εννέα αποκριάτικα έθιμα από όλη την Ελλάδα.
του Νικόλα Γεωργιακώδη
Από έθιμα στην Ελλάδα αυτήν την περίοδο άλλο τίποτα. Όποια περιοχή της χώρας και αν επισκεφθούμε είναι μαθηματικά σίγουρο ότι θα συναντήσουμε την αναβίωση κάποιας ιδιαίτερης εθιμοτυπίας.
Το Δικαστήριο της Καρπάθου
Στην Κάρπαθο, ένα ιδιόμορφο δικαστήριο στήνεται την Καθαρά Δευτέρα με την ονομασία «Λαϊκό Δικαστήριο Ανήθικων Πράξεων», στο οποίο κατηγορούμενοι είναι όσοι «ασχημονούν» ή προκαλούν με τις χειρονομίες τους τον υπόλοιπο κόσμο. Αυτοί οδηγούνται ενώπιον της… καρναβαλικής Δικαιοσύνης από τους «Τζαφιέδες» τους τοπικούς χωροφύλακες, οι οποίοι αναλαμβάνουν να συλλάβουν τους δράστες. Οι «ασεβείς» δικάζονται από τους γέροντες του νησιού, οι οποίοι τους… λούζουν με αυτοσχέδια πειράγματα και αθυροστομίες.
Η Νάξος… κουδουνίζει
Στην Νάξο, οι «κουδουνάτοι» βγαίνουν στους δρόμους των χωριών την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς. Είναι ζωσμένοι με σειρές κουδουνιών, έχουν σκεπασμένο το πρόσωπό τους και τρέχουν από σπίτι σε σπίτι, σείοντας τα κουδούνια, προκαλώντας θόρυβο ώστε να διώξουν μακριά το κακό, ενώ παράλληλα «προκαλούν» τον κόσμο με άσεμνες εκφράσεις. Κρατούν στα χέρια τους τη «σόμπα», ένα βλαστό κουφοξυλιάς η οποία συμβολίζει την γονιμότητα και τον… παραδοσιακό διονυσιακό φαλλό. Αφού ολοκληρώσουν την περιοδεία τους, συγκεντρώνονται μαζί με τον κόσμο που τους ακολουθεί στην πλατεία του χωριού, όπου και ξεκινά ο χορός και το γλέντι με την απαραίτητη συνοδεία άφθονου κρασιού.
Γέροι και κορέλες στη Σκύρο
Το Σαββατοκύριακο της Αποκριάς στην Σκύρο βγαίνουν στους δρόμους οι «γέροι» με τις «κορέλες» τους. Οι γέροι φορούν χοντρή μαύρη κάπα και άσπρη παραδοσιακή βράκα και στο πρόσωπο μάσκα από προβιά μικρού κατσικιού, ενώ στη μέση τους έχουν περασμένες μερικές σειρές κουδούνια, το βάρος των οποίων μπορεί να αγγίζει και τα πενήντα κιλά. Η κορέλα, η γυναίκα του Γέρου δηλαδή, φοράει τα παραδοσιακά λευκά σκυριανά ρούχα, ώστε να είναι σε πλήρη αντίθεση με το μαύρο του γέρου, ενώ το πρόσωπό της είναι καλυμμένο. Η κορέλα χορεύει γύρω από τον Γέρο, καθώς αυτός περπατά, ανοίγοντάς του δρόμο. Οι πιο δυνατοί «γέροι» ανεβαίνουν στο Κάστρο του νησιού για να χτυπήσουν τις καμπάνες στο μοναστήρι που βρίσκεται εκεί και να κερδίσουν με την αξία τους τον χαρακτηρισμό του «Λεβεντόγερου».
Οι Μπούλες της Ημαθίας
Οι «Μπούλες» είναι ένα από τα παλαιότερα ελληνικά αποκριάτικα έθιμα και έχει τις ρίζες του στη Νάουσα της Ημαθίας, όπου και αναβιώνει μέχρι σήμερα. Πιθανολογείται πως το έθιμο σχετίζεται με τελετές φυλετικής μύησης όπως η ενηλικίωση, κατά τη διάρκεια της οποίας κάποιος νεαρός, ντυμένος με γυναικεία ρούχα και οδηγούμενος από ανύπαντρους άνδρες της φυλής του, θα μυηθεί στα μυστικά της, θα αποβάλλει τη γυναικεία ενδυμασία και θα μεταμορφωθεί σε άνδρα. Παλαιότερα ο αριθμός των συμμετεχόντων ήταν από έξι έως δώδεκα, ενώ σήμερα κατά τη διάρκεια της αναβίωσης του μπορούν να συμμετέχουν και περισσότεροι.
Τα Μπουρμπούλια στην Πάτρα
Στην βασίλισσα του καρναβαλιού Πάτρα βρίσκουμε ένα σχετικά νεώτερο έθιμο, το οποίο αναβιώνει κάθε χρόνο την περίοδο του Καρναβαλιού. Η ακριβής ημερομηνία "γέννησης" των Μπουρμπουλιών παραμένει μέχρι και σήμερα άγνωστη, ωστόσο ιστορικοί μελετητές του Πατρινού Καρναβαλιού προσδιορίζουν χρονολογικά το χορό που συνοδεύει το έθιμο λίγο μετά την ολοκλήρωση κατασκευής του Δημοτικού Θεάτρου «Απόλλων» από τον Ερνέστο Τσίλλερ, το 1872. Πρόκειται για χορούς, στους οποίους οι άντρες χωρίς μεταμφίεση διαλέγουν ντάμα χωρίς να την ξέρουν μιας και οι γυναίκες φορούν μαύρο ντόμινο (φόρεμα) και μια μαύρη μάσκα. Το όνομά τους το απέκτησαν χάρη στον θεατρώνη Ανδρέα Λοβέρδο, ο οποίος τους… βάφτισε έτσι (μπουρμπούλι = κρέας που βράζει) επειδή δεν απαιτούσαν κάποια ιδιαίτερη προετοιμασία.
Ένα στοιχειό στην Άμφισσα
Το Σάββατο της Αποκριάς ο περίφημος θρύλος του στοιχειού της Χάρμαινας αναβιώνει στην Άμφισσα. Οι συμμετέχοντες στην αναβίωση του θρύλου μεταμφιέζονται και ακολουθούν το στοιχειό, το οποίο κατεβαίνει από τη συνοικία της Χάρμαινας, όπου βρίσκονται τα ιστορικά Ταμπάκικα και τα σκαλιά του Αϊ Νικόλα. Στη συνέχεια οι κάτοικοι της περιοχής μαζεύονται στο μεγάλο ιστορικό καφενείο της περιοχής , όπου διηγούνται ιστορίες και κάνουν συζητήσεις σατυρικού περιεχομένου, οι οποίες σχετίζονται φυσικά με θρύλους και στοιχειά.
Ο Τζάρος καίγεται στην Ξάνθη…
Σύμφωνα με την τοπική παράδοση της ανατολικής Θράκης ο Τζάρος, ένα χειροποίητο ανθρώπινο ομοίωμα, έπρεπε να καεί στο κέντρο κάποιας αλάνας, ή κάποιας πλατείας ή σε κάποιο ύψωμα για να μην έχουν το καλοκαίρι ψύλους. Η ονομασία του εθίμου λέγεται πως προέκυψε εξαιτίας του ήχου που δημιουργεί η καύση του θάμνου «τζ, τζ, τζ…». Το έθιμο, προέρχεται από τους πρόσφυγες του Σαμακώβ της Ανατολικής Θράκης και αναβιώνει κάθε χρόνο την Κυριακή της Αποκριάς από τους κατοίκους του ομώνυμου συνοικισμού, ο οποίο βρίσκεται στη γέφυρα του ποταμού Κόσυνθου.
… και η γριά Συκού κρεμιέται στη Μεσσήνη
Το έθιμο περιλαμβάνει την αναπαράσταση ενός πραγματικού γεγονότος, αυτό του απαγχονισμού της Μεσσινιώτισσας γριάς Συκούς από τον Ιμπραήμ Πασά. Η θαρραλέα γερόντισσα βρήκε τραγικό θάνατο, όταν εξήγησε στον Ιμπραήμ Πασά ένα όνειρο που είδε, ότι η εκστρατεία του κατά των σκλαβωμένων Ελλήνων, χάρη στη σθεναρή τους αντίσταση, θα αποτύγχανε παταγωδώς. Το συμβάν αναπαριστούν ντόπιοι ερασιτέχνες ηθοποιοί στη Μεσσήνη, κάθε χρόνο το πρωί της Καθαράς Δευτέρας. Κατά τη διάρκεια της αναπαράστασης, το κοινό μπορεί αν το επιθυμεί να συμμετέχει ενεργά στην τέλεση του εθίμου.
Στην Μεθώνη παντρεύονται
Η τέλεση του εθίμου περιλαμβάνει την αναβίωση ενός γάμου, με το όνομα «Του Κουτρούλη ο γάμος», ο οποίος υπήρξε πραγματικό γεγονός και χρονολογείται τον 14ο αιώνα. Το μυστήριο είχε αφήσει εποχή στην περιοχή της Μεθώνης τόσο γιατί το ζευγάρι περίμενε χρόνια ολόκληρα μέχρι να καταφέρει τελικά να παντρευτεί, όσο και για το τεράστιο γλέντι που δικαίως ακολούθησε μετά. Πρωταγωνιστής της απίστευτης αυτής ιστορίας ήταν ο Ιωάννης Κουτρούλης, ο οποίος ήταν τρελά ερωτευμένος με μια παντρεμένη συμπατριώτισσά του. Η όμορφη γυναίκα γνωστή με το όνομα Αρσάννα, δεν μπορούσε να πάρει διαζύγιο, γιατί δεν της το επέτρεπε ο Επίσκοπος Νήφων.
Τελικά, οι δύο ερωτευμένοι κατέφυγαν στον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως και αφού περίμεναν 17 ολόκληρα χρόνια πήραν τελικά την άδεια του γάμου. Πρώτα όμως διαπιστώθηκε ότι δεν είχαν συνάψει ερωτικές σχέσεις. Σήμερα, κατά τη διάρκεια της αναβίωσης του εθίμου, που έγινε γνωστό σε όλη την Ελλάδα, γίνεται αναφορά σε πραγματικά γεγονότα της επικαιρότητας, τα οποία διακωμωδούνται με έντονη σατιρική διάθεση και ανάλογα στιχάκια. Η τέλεση γίνεται την Καθαρά Δευτέρα το μεσημέρι στην Πλατεία Σιντριβανιού στην παραλία της Μεθώνης.
Από έθιμα στην Ελλάδα αυτήν την περίοδο άλλο τίποτα. Όποια περιοχή της χώρας και αν επισκεφθούμε είναι μαθηματικά σίγουρο ότι θα συναντήσουμε την αναβίωση κάποιας ιδιαίτερης εθιμοτυπίας.
Το Δικαστήριο της Καρπάθου
Στην Κάρπαθο, ένα ιδιόμορφο δικαστήριο στήνεται την Καθαρά Δευτέρα με την ονομασία «Λαϊκό Δικαστήριο Ανήθικων Πράξεων», στο οποίο κατηγορούμενοι είναι όσοι «ασχημονούν» ή προκαλούν με τις χειρονομίες τους τον υπόλοιπο κόσμο. Αυτοί οδηγούνται ενώπιον της… καρναβαλικής Δικαιοσύνης από τους «Τζαφιέδες» τους τοπικούς χωροφύλακες, οι οποίοι αναλαμβάνουν να συλλάβουν τους δράστες. Οι «ασεβείς» δικάζονται από τους γέροντες του νησιού, οι οποίοι τους… λούζουν με αυτοσχέδια πειράγματα και αθυροστομίες.
Η Νάξος… κουδουνίζει
Στην Νάξο, οι «κουδουνάτοι» βγαίνουν στους δρόμους των χωριών την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς. Είναι ζωσμένοι με σειρές κουδουνιών, έχουν σκεπασμένο το πρόσωπό τους και τρέχουν από σπίτι σε σπίτι, σείοντας τα κουδούνια, προκαλώντας θόρυβο ώστε να διώξουν μακριά το κακό, ενώ παράλληλα «προκαλούν» τον κόσμο με άσεμνες εκφράσεις. Κρατούν στα χέρια τους τη «σόμπα», ένα βλαστό κουφοξυλιάς η οποία συμβολίζει την γονιμότητα και τον… παραδοσιακό διονυσιακό φαλλό. Αφού ολοκληρώσουν την περιοδεία τους, συγκεντρώνονται μαζί με τον κόσμο που τους ακολουθεί στην πλατεία του χωριού, όπου και ξεκινά ο χορός και το γλέντι με την απαραίτητη συνοδεία άφθονου κρασιού.
Γέροι και κορέλες στη Σκύρο
Το Σαββατοκύριακο της Αποκριάς στην Σκύρο βγαίνουν στους δρόμους οι «γέροι» με τις «κορέλες» τους. Οι γέροι φορούν χοντρή μαύρη κάπα και άσπρη παραδοσιακή βράκα και στο πρόσωπο μάσκα από προβιά μικρού κατσικιού, ενώ στη μέση τους έχουν περασμένες μερικές σειρές κουδούνια, το βάρος των οποίων μπορεί να αγγίζει και τα πενήντα κιλά. Η κορέλα, η γυναίκα του Γέρου δηλαδή, φοράει τα παραδοσιακά λευκά σκυριανά ρούχα, ώστε να είναι σε πλήρη αντίθεση με το μαύρο του γέρου, ενώ το πρόσωπό της είναι καλυμμένο. Η κορέλα χορεύει γύρω από τον Γέρο, καθώς αυτός περπατά, ανοίγοντάς του δρόμο. Οι πιο δυνατοί «γέροι» ανεβαίνουν στο Κάστρο του νησιού για να χτυπήσουν τις καμπάνες στο μοναστήρι που βρίσκεται εκεί και να κερδίσουν με την αξία τους τον χαρακτηρισμό του «Λεβεντόγερου».
Οι Μπούλες της Ημαθίας
Οι «Μπούλες» είναι ένα από τα παλαιότερα ελληνικά αποκριάτικα έθιμα και έχει τις ρίζες του στη Νάουσα της Ημαθίας, όπου και αναβιώνει μέχρι σήμερα. Πιθανολογείται πως το έθιμο σχετίζεται με τελετές φυλετικής μύησης όπως η ενηλικίωση, κατά τη διάρκεια της οποίας κάποιος νεαρός, ντυμένος με γυναικεία ρούχα και οδηγούμενος από ανύπαντρους άνδρες της φυλής του, θα μυηθεί στα μυστικά της, θα αποβάλλει τη γυναικεία ενδυμασία και θα μεταμορφωθεί σε άνδρα. Παλαιότερα ο αριθμός των συμμετεχόντων ήταν από έξι έως δώδεκα, ενώ σήμερα κατά τη διάρκεια της αναβίωσης του μπορούν να συμμετέχουν και περισσότεροι.
Τα Μπουρμπούλια στην Πάτρα
Στην βασίλισσα του καρναβαλιού Πάτρα βρίσκουμε ένα σχετικά νεώτερο έθιμο, το οποίο αναβιώνει κάθε χρόνο την περίοδο του Καρναβαλιού. Η ακριβής ημερομηνία "γέννησης" των Μπουρμπουλιών παραμένει μέχρι και σήμερα άγνωστη, ωστόσο ιστορικοί μελετητές του Πατρινού Καρναβαλιού προσδιορίζουν χρονολογικά το χορό που συνοδεύει το έθιμο λίγο μετά την ολοκλήρωση κατασκευής του Δημοτικού Θεάτρου «Απόλλων» από τον Ερνέστο Τσίλλερ, το 1872. Πρόκειται για χορούς, στους οποίους οι άντρες χωρίς μεταμφίεση διαλέγουν ντάμα χωρίς να την ξέρουν μιας και οι γυναίκες φορούν μαύρο ντόμινο (φόρεμα) και μια μαύρη μάσκα. Το όνομά τους το απέκτησαν χάρη στον θεατρώνη Ανδρέα Λοβέρδο, ο οποίος τους… βάφτισε έτσι (μπουρμπούλι = κρέας που βράζει) επειδή δεν απαιτούσαν κάποια ιδιαίτερη προετοιμασία.
Ένα στοιχειό στην Άμφισσα
Το Σάββατο της Αποκριάς ο περίφημος θρύλος του στοιχειού της Χάρμαινας αναβιώνει στην Άμφισσα. Οι συμμετέχοντες στην αναβίωση του θρύλου μεταμφιέζονται και ακολουθούν το στοιχειό, το οποίο κατεβαίνει από τη συνοικία της Χάρμαινας, όπου βρίσκονται τα ιστορικά Ταμπάκικα και τα σκαλιά του Αϊ Νικόλα. Στη συνέχεια οι κάτοικοι της περιοχής μαζεύονται στο μεγάλο ιστορικό καφενείο της περιοχής , όπου διηγούνται ιστορίες και κάνουν συζητήσεις σατυρικού περιεχομένου, οι οποίες σχετίζονται φυσικά με θρύλους και στοιχειά.
Ο Τζάρος καίγεται στην Ξάνθη…
Σύμφωνα με την τοπική παράδοση της ανατολικής Θράκης ο Τζάρος, ένα χειροποίητο ανθρώπινο ομοίωμα, έπρεπε να καεί στο κέντρο κάποιας αλάνας, ή κάποιας πλατείας ή σε κάποιο ύψωμα για να μην έχουν το καλοκαίρι ψύλους. Η ονομασία του εθίμου λέγεται πως προέκυψε εξαιτίας του ήχου που δημιουργεί η καύση του θάμνου «τζ, τζ, τζ…». Το έθιμο, προέρχεται από τους πρόσφυγες του Σαμακώβ της Ανατολικής Θράκης και αναβιώνει κάθε χρόνο την Κυριακή της Αποκριάς από τους κατοίκους του ομώνυμου συνοικισμού, ο οποίο βρίσκεται στη γέφυρα του ποταμού Κόσυνθου.
… και η γριά Συκού κρεμιέται στη Μεσσήνη
Το έθιμο περιλαμβάνει την αναπαράσταση ενός πραγματικού γεγονότος, αυτό του απαγχονισμού της Μεσσινιώτισσας γριάς Συκούς από τον Ιμπραήμ Πασά. Η θαρραλέα γερόντισσα βρήκε τραγικό θάνατο, όταν εξήγησε στον Ιμπραήμ Πασά ένα όνειρο που είδε, ότι η εκστρατεία του κατά των σκλαβωμένων Ελλήνων, χάρη στη σθεναρή τους αντίσταση, θα αποτύγχανε παταγωδώς. Το συμβάν αναπαριστούν ντόπιοι ερασιτέχνες ηθοποιοί στη Μεσσήνη, κάθε χρόνο το πρωί της Καθαράς Δευτέρας. Κατά τη διάρκεια της αναπαράστασης, το κοινό μπορεί αν το επιθυμεί να συμμετέχει ενεργά στην τέλεση του εθίμου.
Στην Μεθώνη παντρεύονται
Η τέλεση του εθίμου περιλαμβάνει την αναβίωση ενός γάμου, με το όνομα «Του Κουτρούλη ο γάμος», ο οποίος υπήρξε πραγματικό γεγονός και χρονολογείται τον 14ο αιώνα. Το μυστήριο είχε αφήσει εποχή στην περιοχή της Μεθώνης τόσο γιατί το ζευγάρι περίμενε χρόνια ολόκληρα μέχρι να καταφέρει τελικά να παντρευτεί, όσο και για το τεράστιο γλέντι που δικαίως ακολούθησε μετά. Πρωταγωνιστής της απίστευτης αυτής ιστορίας ήταν ο Ιωάννης Κουτρούλης, ο οποίος ήταν τρελά ερωτευμένος με μια παντρεμένη συμπατριώτισσά του. Η όμορφη γυναίκα γνωστή με το όνομα Αρσάννα, δεν μπορούσε να πάρει διαζύγιο, γιατί δεν της το επέτρεπε ο Επίσκοπος Νήφων.
Τελικά, οι δύο ερωτευμένοι κατέφυγαν στον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως και αφού περίμεναν 17 ολόκληρα χρόνια πήραν τελικά την άδεια του γάμου. Πρώτα όμως διαπιστώθηκε ότι δεν είχαν συνάψει ερωτικές σχέσεις. Σήμερα, κατά τη διάρκεια της αναβίωσης του εθίμου, που έγινε γνωστό σε όλη την Ελλάδα, γίνεται αναφορά σε πραγματικά γεγονότα της επικαιρότητας, τα οποία διακωμωδούνται με έντονη σατιρική διάθεση και ανάλογα στιχάκια. Η τέλεση γίνεται την Καθαρά Δευτέρα το μεσημέρι στην Πλατεία Σιντριβανιού στην παραλία της Μεθώνης.
