Πατέρες και γιοι: Διαχρονικό… χάσμα γενεών

Το χάσμα γενεών δεν είναι τελικά καινούργιο φαινόμενο, όπως πίστευα. Είναι πολύ παλιό, από τις “Νεφέλες” του Αριστοφάνη, όπου ο πατέρας βλέπει τις νέες τάσεις του γιου του να είναι καινοφανείς και ανατρεπτικές. Αλλά και στη Ρωσία του 19ου αιώνα, με τις συνεχείς κοινωνικές αλλαγές, με τα ρευστά δεδομένα και με μια νεολαία που αναζητεί τρόπους να αλλάξει το σκηνικό, η προηγούμενη γενιά κοιτάζει με καχυποψία τις επαναστατικές ιδέες της νεότερης γενιάς.

Σ’ αυτό το πλαίσιο, ο ρώσος συγγραφέας έγραψε ένα προκλητικό για την εποχή μυθιστόρημα που γέννησε σφοδρές αντιδράσεις τόσο από τους αριστερούς όσο και από τους συντηρητικούς κύκλους, όπως μας πληροφορεί στην πολύ-πολύ κατατοπιστική εισαγωγή της η μεταφράστρια Ελένη Μπακοπούλου. Βασικός πυροδοτητής εξελίξεων και σοκαριστικών αντιδράσεων είναι ο Μπαζάροφ. Ο Πιοτρ Κιρσάνοφ (με τον αδελφό του Πάβελ) καλοδέχεται στο αριστοκρατικό σπίτι του τον γιο του Αρκάντι, ο οποίος φέρνει μαζί τον φίλο του Γεβγκένι Μπαζάροφ, που είναι γιατρός. Ο τελευταίος αποδεικνύεται «Μηδενιστής», καθώς δεν πιστεύει σε τίποτα, ούτε στις αρχές, στους κανόνες, στην κοινωνία ή στη φύση, στην τέχνη ή στους θεσμούς, αλλά πρεσβεύει την καταστροφή των πάντων, ώστε να ανοικοδομηθεί μια νέα κοινωνία. Η λεκτική σύγκρουση είναι αναπόφευκτη.

Το κείμενο κάνει αξιοσημείωτους κύκλους. Το ζεύγος Γεφγκένι Μπαζάροφ – Αρκάντι Κιρσάνοφ, με τον πρώτο να είναι ο δυναμικός πόλος και ο δεύτερος να λειτουργεί ως δορυφόρος, συναντά την Άννα Σεργκέγιεβνα, έρωτας που μένει χωρίς ευόδωση, καθώς η έννοια του έρωτα θυσιάζεται στον βωμό της μηδενιστικής ανωτερότητας, έπειτα κάτι ανάλογο συμβαίνει με την προστατευόμενη του πατέρα Νικολάι Κιρσάνοφ, τη Φένια, ενώ δεν λείπει και μια μονομαχία μεταξύ Μπαζάροφ και Πάβελ Κιρσάνοφ, δείγμα της σύγκρουσης των γενεών που παίρνει ένοπλες διαστάσεις.

Κρατάμε έντονα τις διαφορές που κορυφώνονται λεκτικά μεταξύ “πατέρων” και “γιων”, μεταξύ δηλαδή της παραδοσιακής αριστοκρατικής τάξης στη Ρωσία του 19ου αιώνα και της νέας γενιάς που έρχεται να αμφισβητήσει το status quo αυτής της νοοτροπίας. Κρατάμε φυσικά τη μορφή του Μπαζάροφ, μορφή που εδραίωσε παγκοσμίως την έννοια του μηδενισμού, στο καμίνι του οποίου θυσίασε κάθε άλλη ανθρώπινη φιλοδοξία. Χωρίς να παρουσιάζεται αρνητικά αλλά και χωρίς να επιδοκιμάζεται, ο κεντρικός ήρωας στέκεται αυτόνομος, σαν ένας βράχος μέσα στο ποτάμι, δυναμικός, άκαμπτος, αλλά μαζί καλός γιατρός και αξιόπιστος φίλος. Τελικά είναι σήμερα αυτό ο ορισμός του μηδενιστή;

Μια γενικότερη παρατήρηση για την πεζογραφία του 19ου αιώνα, της κλασικής ειδικά ρωσικής σχολής. Παρατηρώ ότι η δράση περνά μέσα από τους διαλόγους, σαν να διαβάζουμε μια θεατρική δομή: Οι συγκρούσεις είναι φραστικές, οι αντιπαραθέσεις εξελίσσονται μεταξύ των παυλών που εισάγουν τα λόγια των προσώπων, η ιστορία γράφεται σε ευθύ λόγο. Έτσι, οι πράξεις παραχωρούν τον πρώτο λόγο στις λεκτικές πράξεις, η αφήγηση σηκώνεται για να καθίσει η μίμηση λόγων, οι διάλογοι, οι φραστικοί διαξιφισμοί. Λείπει η εσωτερικότητα, απουσιάζει η δράση. Κι ο αναγνώστης του σήμερα νιώθει μ’ αυτήν την παλαιική γραφή άβολα, καθώς αισθάνεται ότι μόνο σε ό,τι λέγεται υπάρχει ουσία.

Ο blogger Πατριάρχης Φώτιος