Η άμυνα του Λούζιν: Μυθιστόρημα… ρουά ματ

Γιατί μου άρεσε ένα βιβλίο που δεν έχει έντονη δράση και φαινομενικά είναι αδιάφορο; Η καλή αφορμή είναι το σκάκι, το οποίο παίζει βασικό ρόλο, καθώς ο πρωταγωνιστής, ο Αλέξανδρος Ιβάνοβιτς Λούζιν, είναι δεινός σκακιστής, διάσημος σε όλον τον κόσμο. Αλλά δεν μπορεί να είναι μόνο αυτό, από τη στιγμή που το σκάκι δεν παίζει δομικό ρόλο στην οργάνωση του κειμένου, ούτε σε κάποιον αντικατοπτρισμό της ζωής σ’ αυτό.

Νομίζω ότι οι βασικοί λόγοι είναι δύο. Από τη μία, είναι η ίδια η μορφή του Λούζιν. Αν κρίνω από τη “Λολίτα” - δύο κεντρικοί χαρακτήρες επωμίζονται κι εκεί το βάρος της ιστορίας, όπως κι εδώ που αφενός ο Λούζιν κι αφετέρου η γυναίκα του κρατάνε στις πλάτες τους το βαρύ φορτίο της μυθιστορηματικής τοιχοδομής. Ο Λούζιν μεγάλωσε σε μια προβληματική οικογένεια της Ρωσίας, αν και απόλυτα αξιοπρεπή, με πατέρα μάλιστα συγγραφέα. Εκεί μαθαίνει τυχαία το σκάκι κι έκτοτε του γίνεται μανία, έξη, σφοδρή συνήθεια. Όταν μετακομίζει στο Βερολίνο (παράλληλη πορεία με αυτή του συγγραφέα), η φήμη του έχει ήδη αρχίσει να εξαπλώνεται και θεωρείται πια φτασμένος σκακιστής. Το μυαλό του απασχολείται συνεχώς με παρτίδες, είτε παίζει είτε όχι, κι έτσι εξηγείται πώς σε μια παρτίδα με τον κορυφαίο αντίπαλό του, Τουράτι, κλατάρει. Η λύση είναι η απεξάρτηση από το σκάκι και η ηρεμία του νου, ώστε να παύει να φορτώνεται με οδυνηρές ψυχικές εντάσεις. Η σύζυγός του αναλαμβάνει να τον βοηθήσει, ενώ η οικογένειά της κατ’ αρχάς αντιδρούσε στον γάμο και έπειτα θεωρούσε τον Λούζιν ανεπρόκοπο και ακατάλληλο για την κόρη τους.

Το δεύτερο στοιχείο ποιότητας του έργου είναι η τραγικότητα που απορρέει από την άψογα σκιαγραφημένη μορφή του Λούζιν. Η τρελή αγάπη του για το σκάκι γίνεται μονομανία, τον κάνει να υστερεί σε όλους τους άλλους τομείς και τελικά τον οδηγεί σε μια ακραία ψυχοπαθολογική παραίτηση και στο άδοξο τέλος. Η εσωτερική σύγκρουση ανάμεσα σε μια σκακιστική μεγαλοφυΐα και σε έναν κοινωνικά απροσάρμοστο άνθρωπο οδηγεί σε ένα τέλος που θυμίζει αρχαία τραγωδία. Η όλη ένταση που εμφιλοχωρεί από νωρίς αλλά δεν δείχνει σημάδια κορύφωσης φτάνει τελικά σε ένα απότομο κρεσέντο στην τελευταία σελίδα.

Διάβασα ένα βιβλίο που από τις πρώτες σελίδες έδειχνε πως έχω να κάνω με έναν μεγάλο συγγραφέα. Η αφήγηση που δεν κάνει κοιλιές, ο μικρός αξιαγάπητος Λούζιν που βλέπει τα πάντα “αθώα”, το σκάκι που μπαίνει στην αφήγηση και μαγνητίζει τα υπόλοιπα στοιχεία της… Το πρώτο μέρος, που διαδραματίζεται στην Πετρούπολη, είναι άκρως μυητικό, ενώ το δεύτερο, στο Βερολίνο, οδηγεί τον αναγνώστη στο να συμπάσχει με τον πρωταγωνιστή, χωρίς οιμωγές και μελοδραματισμούς. Τελικά, η “άμυνα Λούζιν” δεν μπορεί να αντισταθεί στη λυσσαλέα, σφοδρή επίθεση που δέχεται το μυαλό του, και, έτσι, αυτός ηττάται ως άνθρωπος.

Τελικά, γιατί ο Ναμπόκοφ επέλεξε το σκάκι ως εμμονή; Μα, νομίζω, γιατί ήθελε κάτι ακίνδυνο, δημιουργικό και ανώδυνο, όχι λόγου χάριν τα ναρκωτικά ή το ποτό, ώστε να δείξει ότι ο άνθρωπος μπορεί να αιχμαλωτιστεί με τραγικό αυτοεγκλωβισμό σε κάτι “καλό”. Ότι η τραγωδία δεν παίζεται ανάμεσα στο καλό και στο κακό, αλλά, όπως συνέβαινε στους αρχαίους Έλληνες, ανάμεσα στο καλό και στο καλό. Κι εκεί το δίλημμα είναι πιο βασανιστικό και πιο αμφίρροπο μέχρι σημείου τρέλας.

Το βιβλίο γυρίστηκε ταινία το 2001 από τον σκηνοθέτη Marleen Gorris.

Πατριάρχης Φώτιος