Ο ποταμός της μνήμης: Η λογοτεχνία… του εγκεφάλου

Πέρα από τις αχαρτογράφητες περιοχές της Γης, που έδωσαν αφορμή στον Ιούλιο Βέρν να συνθέσει τα έργα του, πέρα από τις ανεξιχνίαστες ζώνες στο διάστημα, που τροφοδοτούν τα μυθιστορήματα επιστημονικής φαντασίας, ο ίδιος ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι μια μαγική terra incognita, που κανείς δεν ξέρει πώς δουλεύει, που έχει στρέμματα ολόκληρα σκοτεινές λεωφόρους και λαβυρινθώδεις διαδρόμους.

Ο Πάουερς βάζει τον ήρωά του, Μάρκ Σλούτερ, να παθαίνει μετά από ένα σοκαριστικό δυστύχημα, τη νόσο Κάπγκρας, κατά την οποία ο ασθενής δεν αναγνωρίζει πολύ προσφιλή του πρόσωπα. Έτσι και ο Μαρκ, ενώ συνέρχεται με ταχείς ρυθμούς και αποκαθιστά την επαφή του με την πραγματικότητα, έχει πληγεί ανεπανόρθωτα (;) στο κέντρο των συναισθηματικών συνάψεων, με αποτέλεσμα να νομίζει ότι η Κάριν που τον φροντίζει συνεχώς δεν είναι η αδελφή του, αλλά μια ηθοποιός που παίζει τον ρόλο της.

Ανοίγω μια παρένθεση για να σκεφτώ πόσα λογοτεχνικά βιβλία γράφονται για να περιγράψουν μυθοπλαστικά μια νοητική διαταραχή που κάνει τον ήρωα να βλέπει τον κόσμο στρεβλά. Σαν ο ίδιος ο συγγραφέας να είναι ένας “σαλός”, ένας “αλαφροΐσκιωτος” που δεν μπορεί ή δεν θέλει να δει την πραγματικότητα, όπως του λένε οι αισθήσεις, τα ΜΜΕ ή η επιστήμη. Θυμάμαι λοιπόν το σύνδρομο Κόρσακοφ, όπου ο πρωταγωνιστής αναπληρώνει τα κενά με επινοημένες ιστορίες (“Κόρσακοφ” του Éric Fottorino), ή την παράνοια του αφηγητή, ο οποίος ενοχικά πλάθει μια ψευδή βιωμένη ιστορία (“Ήλιος με δόντια” του Γιάννη Μακριδάκη). Ευπρόσδεκτα και άλλα κείμενα με ανάλογα ψυχοπαθολογικά φαινόμενα να κατευθύνουν την αφήγηση.

Η υπόθεση  του "Ποταμού της Μνήμης" αποκτά πιο έντονη δράση, όταν φέρνουν τον ειδικό σε τέτοιες καταστάσεις γνωστικό νευρολόγο Τζέραλντ Βέμπερ, ο οποίος παρακολουθεί με επιστημονική περιέργεια τον Μαρκ. Ο αναγνώστης διαβάζει με ενδιαφέρον τις ερωταπαντήσεις και σχηματίζει πιο ολοκληρωμένη εικόνα για το πώς σκέφτεται ένας τέτοιος διαταραγμένος νους. Αρχίζει να συνειδητοποιεί ότι άλλο πράγμα ο εγκέφαλος κι άλλο ο νους, άλλο η βιολογική πλευρά του κρανίου μας κι άλλο η πνευματική, οι οποίες, όσο κι αν φαίνεται ότι είναι απόλυτα συνδεδεμένες, προκαλούν πολλές φορές εκπλήξεις με την ασυμβατότητά τους.

Ο Βέμπερ γίνεται περιστασιακά ο πρωταγωνιστής του έργου κι ο Μαρκ δευτεραγωνιστής, ενώ πάντα μένει στο προσκήνιο η Κάριν που μετατρέπεται σε τραγικό πρόσωπο• απορρίπτεται από τον αδελφό της, ενώ εκείνη κάνει τα πάντα για να τον ξαναβρεί. Ο Βέμπερ κάνει μαζί της πειράματα, ώστε να δει τι ακριβώς χάνεται μέσα στο μυαλό του Μαρκ κι έπειτα προσπαθεί να συνδυάσει, ακόμα κι όταν φύγει από την πόλη τους, προηγούμενες περιπτώσεις, συνήθως όχι με την νόσο Κάπγκρας αλλά με άλλα εγκεφαλικά, νευρολογικά σύνδρομα. Αυτό το τρίο εναλλάσσεται στους πρωταγωνιστικούς ρόλους, καθώς κάθε μέλος του βλέπει τα πράγματα από τη δική του σκοπιά.

Η “πάθηση” του Μαρκ είναι η βάση για να παίξει ο συγγραφέας με την έννοια του σωσία, του προσώπου δηλαδή που διπλασιάζει τον άλλο. Η Κάριν είναι δύο πρόσωπα, η πραγματική και το ομοίωμά της, η πιστή αδελφή κι η ηθοποιός που την ντουμπλάρει, αυτή που νοιάζεται για τον αδελφό της κι αυτή που τον παρακολουθεί, αυτή δηλαδή που όντως είναι κι αυτή που νομίζει ο Μαρκ ότι είναι. Κι ακόμα περισσότερο η εξέλιξη της κατάστασής του, το σύνδρομο Φρεγκόλι και οι θεωρίες συνωμοσίας που πλάθει προωθούν την ιστορία με δύο τρόπους: Αφενός η ίδια η πάθηση του Μαρκ είναι ερέθισμα για το πώς αυτή θα εξελιχθεί και πώς θα ιαθεί (αν γίνει τελικά κάτι τέτοιο) κι αφετέρου η τραγικότητα της Κάριν που νιώθει οικτρά, επειδή ο αδελφός της δεν την αναγνωρίζει.

Το κείμενο κάνει πολλούς μικρούς κύκλους, καθώς περιλαμβάνει φίλους και γνωστούς της Κάριν και του Μαρκ, την αμφισβήτηση που βιώνει ο Βέμπερ ως επιστήμονας και συγγραφέας, τη σωτηρία των γερανών της περιοχής, τις θεωρίες συνωμοσίας του Μαρκ, καθώς πιστεύει ότι του έχουν κάνει εγχείριση και προσπαθούν να τον αποτρέψουν από κάτι που είχε βάλει στόχο τη μέρα του δυστυχήματος. Νομίζω ότι είναι ένα εύστοχο έργο, που όμως πλατειάζει από ένα σημείο και μετά, καθώς ανοίγει πεδία, απλώνει διαλόγους, συνδέει θέματα που ξεχειλώνουν τον πυρήνα του.

Ο blogger Πατριάρχης Φώτιος