Ασκήσεις επιβίωσης: Μυθοπλασία και ιστορική αλήθεια

Πιο πολύ πρόκειται για μαρτυρία, για αυτοβιογραφικό αφήγημα, για απομνημόνευμα… Όπως κι αν το ονομάσει κανείς, είναι μια ρέουσα, λογοτεχνική αφήγηση που διαρρηγνύει τη βιωμένη ιστορία με τρόπο άμεσο αλλά και παραστατικό.

Ο Σεμπρούν, γεννημένος το 1923, έζησε την γερμανική επέλαση και το 1943 είχε οργανωθεί ήδη στη γαλλική αντίσταση. Τότε ήταν που συνελήφθη από την Γκεστάπο, βασανίστηκε και στάλθηκε στο στρατόπεδο Μπούχενβαλντ, απ’ όπου απελευθερώθηκε το 1945. Τότε δεν ήταν ακόμα συγγραφέας, αλλά, λίγο πριν πεθάνει το 2011, αισθάνθηκε την ανάγκη να αποτυπώσει στο χαρτί όσα έζησε, ντύνοντάς τα με τη λογοτεχνική στόφα που ενδιαμέσως απέκτησε. Έτσι, έστω και ημιτελές, όμως σχεδόν τελειωμένο, το κείμενο αυτό είναι συνάμα προσωπική μαρτυρία και αισθητική μετάπλαση της ιστορικής πραγματικότητας.

Δεν είναι μόνο μια γνήσια λογοτεχνική φλέβα που μετατρέπεται σε ύφος και αφηγηματική γλώσσα. Είναι και η ίδια η αφήγηση που ναι μεν έχει ως άξονά της τα γεγονότα της περιόδου 1943 1945 αλλά εμπλουτίζεται με σχόλια, πληροφορίες, μεταγενέστερες σκηνές κ.ο.κ. οι οποίες περιβάλλουν το κύριο μενού με νέους φωτισμούς, σκέψεις που προέκυψαν εκ των υστέρων, δοκιμιακό σχολιασμό, εν γένει μια προσπάθεια να ξαναδεί σε απολογισμό τον εαυτό του και κυρίως την εμπειρία της φυλακής και των βασανιστηρίων. Δεν ξεχνά το Μπούχενβαλντ, αλλά συναιρεί και την παράνομη δράση του, όταν πέρασε πλείστες φορές στην Ισπανία του Φράνκο, όπου ως μέλος του ΚΚΙ με πλαστό διαβατήριο επιχειρούσε συχνά μέσα στο αυταρχικό καθεστώς της πατρίδας του.

Διαβάζουμε λοιπόν φράσεις και σκέψεις που αφορούν το σώμα και το πώς βιώνει τα βασανιστήρια, πώς δεν είναι ένα κομμάτι αλλότριο από αυτό που ονομάζουμε “εαυτό” αλλά ένα ενιαίο σύνολο με το εγώ μας. Οι “ασκήσεις επιβίωσης” είναι πρώτιστα παιχνίδια του νου για να αντέξει τη φρίκη και τον σωματικό πόνο, την ερημιά του κελιού και τη μοναξιά του βασανισμού, την απειλή του θανάτου και τον φόβο. Είναι η αφήγηση του Σεμπρούν για το πώς προετοιμάστηκε πριν συλληφθεί, ώστε να αντέξει, με μια νηφαλιότητα που κρύβει την αγωνία, ακριβώς επειδή δίνεται εξήντα χρόνια μετά, υπό το καταλάγιασμα της φρίκης χάρη στον χρόνο. Είναι η μνήμη που λειαίνεται, είναι η απόσταση που κάνει τον λόγο πιο νηφάλιο, πιο ήπιο, πιο στρογγυλό.

Εν τέλει, το αφήγημα, όπως αυτοονομάζεται, κάνει ό,τι κάνουν και άλλα κείμενα των τελευταίων χρόνων: δημιουργεί ένα παρελθοντικό επίπεδο δράσης, μια ιστορική εποχή που θυμάται ο αφηγητής, και με άξονα αυτήν πηγαινοέρχεται σε μεταγενέστερες εποχές και στο σήμερα, για να τις αντιπαραβάλλει, να συμπληρώσει, να δημιουργήσει αντιστίξεις, να διορθώσει τη μνήμη…

Κανονικά δεν έπρεπε να με συναρπάσει αυτό το βιβλίο. Είναι μια προσωπική μαρτυρία, χωρίς αυστηρή οργάνωση και άξονα πλοκής. Υπερτερεί η μνήμη και όχι η φαντασία, η προσωπική εμπειρία και όχι ο χειρισμός της. Όμως το σεμπρουνικό ύφος, η εναλλαγή των επιπέδων, ο μαγνήτης της δίωξης από Γερμανούς και Ισπανούς φασίστες, το συγκινητικό κλίμα μιας σωτηρίας από το στρατόπεδο συγκέντρωσης κ.ο.κ. κάνει τον αναγνώστη να μένει εκεί και να δένεται συναισθηματικά με τη γραφή του Σεμπρούν.

Κλείνω με μια φράση του ίδιου του Σεμπρούν: “Ένα αφήγημα αρχίζει να σκηνοθετείται από μόνο του, σαν ένα είδος νεφελώδους αφήγησης που αναμειγνύει μυθοπλασία και ιστορική αλήθεια”. Αυτό είναι οι “Ασκήσεις επιβίωσης”!

Ο blogger Πατριάρχης Φώτιος