Η Μάρω Δούκα στις γραμμές του μύθου και της Ιστορίας

Δέκα χρόνια τώρα η Μάρω Δούκα έχει στρέψει την προσοχή της στην Ιστορία της γενέτειράς της Κρήτης και πιο συγκεκριμένα των Χανίων, όπως αυτή καλύπτει το πρώτο μισό του 20ού αιώνα μέχρι και τον Εμφύλιο. Φαίνεται ότι διάβασε εγχειρίδια και πηγές, μελέτησε τοπικές ιστορίες και μαρτυρίες, ίσως ρώτησε ανθρώπους, για να μπορέσει να συνθέσει το ιστορικό περικείμενο των ιστοριών της.

Στους “Αθώους και φταίχτες” ανασκαλεύει το τουρκοκρητικό παρελθόν, καθώς ο ήρωάς της κατάγεται από οικογένεια Τουρκοκρητικών που έφυγαν στις αρχές του αιώνα από τα Χανιά. Έτσι, επιχειρεί να ξαναδιαβάσει την κρητική Ιστορία μέσα από τα μάτια μιας μειονότητας, με αλλόθρησκο και αλλοεθνές σημείο αναφοράς. Μέσω αυτού ανασυνθέτει και τη χανιώτικη τοπιογραφία, με έμφαση στην ιστορία σπιτιών, κτιρίων και προσώπων που έζησαν στις πρώτες δεκαετίες του περασμένου αιώνα.

Στο μυθιστόρημα “Το δίκιο είναι ζόρικο πολύ” απλώνει την ιστορία στα τέλη της γερμανικής Κατοχής, όταν η πόλη των Χανίων είχε μείνει στα χέρια των Γερμανών παραπάνω από το υπόλοιπο νησί, προκειμένου να την παραδώσουν στα χέρια των εθνικοφρόνων και των Άγγλων και όχι των Αριστερών. Η συγγραφέας σε αυτό το βιβλίο πραγματεύεται την ιστορία του Εμφυλίου πριν ξεσπάσει επίσημα, την ιστορία της αντιπαλότητας των δύο πλευρών ενόσω πολεμούσαν τον κατακτητή, την ύπουλη, όπως πάντα, συμμετοχή των Εγγλέζων, οι οποίοι προσπαθούσαν παρασκηνιακά να ενισχύουν τις φίλες δυνάμεις, ακόμα κι αν αυτές είχαν δωσιλογικό παρελθόν.

Τώρα, στο παρόν έργο της η Κατοχή έχει ολοκληρωθεί και η Συμφωνία του Θερίσου έχει υπογραφεί, ώστε να μην εκραγεί Εμφύλιος στην Κρήτη. Αλλά… κάθε πλευρά κινείται για να κερδίσει προνόμια, εξουσία, δύναμη. Η Δούκα βλέπει την ιστορία από την πλευρά των Αριστερών, τον τρόπο οργάνωσης και δράσης τους, τις εσωτερικές ζυμώσεις και την αντίδρασή τους στην καθεστωτική κυβερνητική προσπάθεια να τους ρίξει.

Και στα τρία της κείμενα, η Ιστορία γίνεται αντικείμενο θέασης από το παρόν, με αποτέλεσμα το παρελθόν να διυλίζεται μέσα από τη μυθιστορηματική πραγματικότητα, η οποία στηρίζεται σε φανταστικά πρόσωπα. Αυτά συνθέτουν το πλαίσιο της μυθοπλασίας, το οποίο παίρνει τον ρόλο δευτεραγωνιστή πίσω από τον πρωταγωνιστικό ρόλο του παρελθόντος. Το παρόν απλώνεται σε πολλά πρόσωπα, διακλαδίζεται σε μια σειρά σκηνικών και επεισοδίων, συνδέεται με τη σύγχρονη πολιτική Ιστορία, την οποία ο αναγνώστης αναγνωρίζει καθώς αποδίδεται με ονόματα και διευθύνσεις. Αντιστικτικά, ο αγώνας των Αριστερών, κυρίως μεταπολεμικά, ο αγώνας γενικά των μειοψηφούντων, απέναντι στην καθεστηκυία τάξη αντανακλάται στο σήμερα, με τον ΣΥΡΙΖΑ να αγωνίζεται για τις ίδιες ιδέες και με τα ίδια όπλα.

Το μέσο για να έλθει η Ιστορία πιο κοντά στον σύγχρονο αφηγητή είναι τα γραπτά κατάλοιπα του παρελθόντος. Το ημερολόγιο του παππού της Βιργινίας στο “Δίκιο είναι ζόρικο πολύ” ή η μαρτυρία του πατέρα του Ιδομενέα για τα εμφυλιακά χρόνια στην Κρήτη και το μυθιστόρημα που γράφει ο Πανάρης για τον Μπακούνιν του 19ου αποτελούν πηγές που επεκτείνουν τον μυθιστορηματικό χρόνο προς τα πίσω. Έτσι, ο αναγνώστης διαβάζει λίγο αμήχανα έως λίγο αδιάφορα το παρόν, αλλά με ιστορική περιέργεια επιταχύνει στα κομμάτια που αφορούν, λόγου χάρη, το κρητικό παρελθόν. Φυσικά, η επιδίωξη της Δούκα να παραλληλίσει το ρίξιμο της Αριστεράς και τις φιλότιμες προσπάθειές της να αλλάξει τον (ελλαδικό) κόσμο -έστω κι αν οι εσωτερικές αντιπαλότητες ήταν μια άλλη γάγγραινα- με τη σημερινή εποχή της διπολικής αριστεράς/δεξιάς διαμάχης δεν ξέρω πόσο πείθει. Είναι μάλλον μανιχαϊστικά πρόχειρο και αφελές να βλέπουμε άσπρα-μαύρα και κυρίως να πιστεύουμε ότι δεν υπάρχουν και στις δύο περιόδους (τότε και σήμερα) ιδιοτέλειες, τάσεις φιλαρχίας, εγωιστικές βλέψεις, προσωπικά κίνητρα.

Αν το καλοσκεφτούμε, γενικά η τριλογία της Δούκα στηρίζεται σε αντιθέσεις, άλλοτε διχαστικές κι άλλοτε συμφιλιωτικές. Ήδη ο τίτλος του “Αθώοι και φταίχτες” υπονοεί την αντίθεση με βάση την ενοχή, αλλά τελικά ποιοι ήταν οι υπαίτιοι για όσες αδικίες έγιναν, οι Τουρκοκρητικοί ή Έλληνες Κρητικοί, οι πρώτοι ως πρόσφυγες ή οι δεύτεροι ως νικητές; Η ίδια η συγγραφέας αίρει κάθε εθνικιστική εμμονή. Στα υπόλοιπα έργα, πέρα από την αντίθεση παρόντος και παρελθόντος, δίνει τον τόνο η διαμάχη αριστεράς και δεξιάς, αλλά και η σχέση ατόμου και κοινωνίας. Το πού είναι το δίκιο, όπως υποδηλώνει ο τίτλος του δεύτερου βιβλίου, δεν είναι καθόλου σίγουρο, αν και η συγγραφέας κλίνει (ελαφρά ή βαριά) προς τη μία κατεύθυνση. Τελικά, η διφωνία σε ένα μυθιστόρημα, όπου επιδιώκεται η ουδετερότητα εκ μέρους του λογοτέχνη, είναι μάλλον θεωρητική εξαγγελία παρά εφικτή δυνατότητα. Η Δούκα παίρνει τελικά θέση: Οι Τουρκοκρητικοί είχαν τα δικά τους δίκια, οι αριστεροί εμφανίζονται αδικημένοι από την Ιστορία και τις συνωμοσίες των ξένων. Η έννοια του θύματος κανοναρχεί τη σκέψη της.

Η αλήθεια είναι ότι κουράστηκα να διαβάσω μέσα σε έναν μήνα τα τρία βιβλία της τριλογίας. Χίλιες πεντακόσιες σελίδες και παραπάνω γεμάτες με ιστορικό υλικό, με τόπους και σοκάκια που δεν ήξερα, με στιγμιότυπα που μου έμαθαν χίλιες λεπτομέρειες αλλά και με αποπροσανατόλισαν από τη λογοτεχνική υπόθεση, με πέντε-έξι βασικά πρόσωπα και χιλιάδες άλλα, τα οποία για να τα θυμάμαι θα έπρεπε να κάνω έναν οδικό χάρτη με την ανθρωπογεωγραφία των Χανίων.

Ο blogger Πατριάρχης Φώτιος