Λεξικό αναμνήσεων: Ένα βιβλίο… παίζει με τις λέξεις

Η χρήση του λεξικού και των παραθεματικών του δυνατοτήτων είναι συχνή στη λογοτεχνία, που θέλει να σπάσει τη γραμμική αφήγηση και να αναχθεί σε παιχνίδι, διασταύρωση, σταυρόλεξο, διαδραστικό κείμενο, συνειρμό λέξεων κ.ο.κ. Θυμίζω το πασίγνωστο «Λεξικό των Χαζάρων» του Milorad Pavić και το «Γατικό λεξικό» του Νίκου Δ. Πλατή.

Ο Χουλιάρας αξιοποιεί τις δυνατότητες αποσπασματικότητας που του προσφέρει η αλφαβητική παράθεση λέξεων, πιστεύοντας ότι “ένα αλφαβητιστόρημα καταργεί τον αυταρχισμό της εξαρχής ανάγνωσης” (σ. 61), με αποτέλεσμα η ανάγνωση να μετατρέπεται σε ένα κουτί με κάρτες, οι οποίες τίθενται μεν με μια «Χ» σειρά αλλά μπορούν να διαβαστούν με μυριοπλάσιες αναγνωστικές πορείες. Ωστόσο, δύσκολα κανείς επιλέγει μια άλλη διαδρομή και ακολουθώντας την αλφαβητική σειρά παρακολουθεί και τον ειρμό των λημμάτων, που δεν είμαι καθόλου σίγουρος ότι δεν έχουν επιλεγεί με σκοπιμότητα.

Το κείμενο είναι ένα προσφιλές των καιρών υβρίδιο που κινείται μεταξύ αφήγησης και δοκιμίου, ιστορίας και αποφθέγματος. Τα μεγαλύτερα λήμματα παραπέμπουν σε στοχαστικά δοκίμια ή σε πεζογραφήματα, όπου τα σχόλια γεμίζουν τη διήγηση μέχρι κορεσμού, ενώ τα μικρότερα θυμίζουν την ποίηση και τον γνωμικό της λόγο. Η ποιητικότητα εντείνεται ακόμα περισσότερο, αφού δίνεται έμφαση στην έκφραση, στις συνταγματικές σχέσεις των λέξεων και στην πολυσημία τους, που γίνεται καμβάς συνθέσεων και αντιθέσεων.

Ο διάχυτος φιλοσοφικός τόνος σπείρεται παντού, στην προσπάθεια του συγγραφέα να ανατρέψει παγιωμένες αντιλήψεις και να ξεκουνήσει καθιερωμένες ξύλινες φράσεις. Πολλές φράσεις είναι σκόπιμα γραμμένες για να μείνουν σαν το απόσταγμα μιας γενικότερης φιλοσοφίας, γραμμένες σαν ρητά μιας αλφαβητικής θυμοσοφίας. Σ’ αυτές δημιουργούνται παραδειγματικές και συνταγματικές αντιθέσεις κι έτσι ο Χουλιάρας ενθρονίζει την αντιφατικότητα ως συστατικό στοιχείο της γλώσσας και της σκέψης, ως ιδρυτικό στέλεχος της αναθεώρησης κάθε στερεότυπης παραδοχής. Ο ποιητής φιλοσοφεί για να δοκιμάσει την ανθεκτικότητα των κανόνων, ο πεζογράφος ποιεί για να ξαναπαρθενέψει τη γλώσσα και τη θέαση των πραγμάτων. Διακρίνω βέβαια μια σοφιστική δυναμική σε όλα αυτά, μια εκζήτηση που μερικές φορές γίνεται για να γίνει, για να προκαλέσει, για να προβοκάρει…

Από το λεξικό δεν μπορούν να λείψουν οι απηχήσεις από λόγια άλλων, από βιβλία, από ιστορικά στιγμιότυπα, από ποικίλα κείμενα και λόγους που στίζουν τους ορισμούς των λημμάτων. Πολύ συχνή αναδεικνύεται και η παρουσία σχολίων για την πράξη της ανάγνωσης, που είναι πεδίο πολύ πιο σύνθετο απ’ ό,τι εξ αρχής φαίνεται. Οι συνήθεις πρακτικές αποδεικνύονται συχνά έωλες και τα αναγνωστικά ήθη ανατρέψιμα. Και μέσα σ’ όλα αυτά κυρίαρχη θέση έχουν οι αναμνήσεις, γνήσιες ή πεποιημένες δεν έχει σημασία, από βιώματα, οικογενειακές σκηνές, συναντήσεις, αναγνώσεις, περιστατικά και στιγμές της καθημερινότητας.

Ήμουν και είμαι επιφυλακτικός για τα λεξικά παιχνίδια, γιατί ξεχειλώνουν τη λογοτεχνικότητα χωρίς σχέδιο αλλά με διάθεση παιχνιδιού, με μεταμοντέρνα πρόθεση να χωρέσουν όλα (“anything goes”). Κι εδώ λοιπόν είδα πολύ καλά σημεία, αλλά και μερικά που έπασχαν από βαρυστομαχιά, είδα έξυπνα σημεία και άλλα που έμοιαζαν με εξυπνακισμούς.

Ο blogger Πατριάρχης Φώτιος

http://www.melanibooks.gr/showproduct.asp?catid=620