Ελ Γκρέκο: Ο "πατέρας" του Πικάσο ήταν Έλληνας

του Γιώργου Φλώκα 

O Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, ή El Greco, γεννήθηκε στον Χάνδακα, το σημερινό Ηράκλειο της Κρήτης, το 1541. Ο πατέρας του, Γεώργιος Θεοτοκόπουλος ήταν φοροσυλλέκτης και έμπορος, ενώ είχε και έναν αδελφό, τον Μανούσο.

Από το 1211, η ευρύτερη περιοχή βρισκόταν υπό το ζυγό της Βενετίας και μέσα σε αυτό το περιβάλλον, ο Γκρέκο είχε την ευκαιρία να πάρει στοιχεία, τόσο από την κρητική όσο και από την ενετική κουλτούρα.

Εκπαιδεύτηκε ως ζωγράφος βυζαντινής τεχνοτροπίας και σύμφωνα με γραπτά κείμενα, το 1563 εξασκούσε ήδη επίσημα το επάγγελμα του ζωγράφου. Το 1566 του ζητήθηκε να πουλήσει μια εικόνα που αναπαριστούσε μια σκηνή από τα Πάθη του Χριστού για 70 δουκάτα, ένα ιδιαίτερα σημαντικό ποσόν για την εποχή. Φέρεται να παντρεύτηκε στην Κρήτη, χωρίς ωστόσο περισσότερες λεπτομέρειες για την ταυτότητα της νύφης.

Σε μικρή ηλικία φεύγει από την Κρήτη, βάζοντας πλώρη για την καλλιτεχνική Μέκκα της Ευρώπης, την Ιταλία. Έμεινε αρχικά για λίγο καιρό στη Βενετία, όπου ήρθε σε επαφή με το έργο του Τισιάνο και του Τιντορέτο, ωστόσο δεν έμεινε πολύ, καθώς βρήκε στέγη στην αυλή του καρδιναλίου Αλεσάντρο Φαρνέζε στη Ρώμη.

Εκεί, γνωρίζει από κοντά τα έργα των διάσημων καλλιτεχνών της εποχής αλλά διαφαίνονται και οι αιρετικές του απόψεις για τη ζωγραφική στην «άτυπη» κόντρα του με τον Μιχαήλ Άγγελο. Φέρεται να προτείνει στον πάπα Πίο Ε’ να ζωγραφίσει κάτι «πιο ευπρεπές» πάνω από την Δευτέρα Παρουσία που στόλιζε την Καπέλα Σιστίνα. Όταν αργότερα του ζητήθηκε η άποψή του για τον Μιχαήλ Άγγελο, φέρεται να δήλωσε πως τον θεωρούσε καλό άνθρωπο, αλλά δεν ήξερε να ζωγραφίζει.

Το 1577 καταγράφεται η παρουσία του στην Ισπανία, όπου ο βασιλιάς Φίλιππος ο Β’ αναζητούσε ζωγράφους να στολίσουν με τα έργα τους το ανάκτορο του Εσκοριάλ. Έτσι, αρχικά εγκαταστάθηκε στη Μαδρίτη και αργότερα στο Τολέδο, όπου και παρέμεινε έως το τέλος της ζωής του.

Ένα σονέτο αναφέρει: «ζωή πήρε από την Κρήτη και πινέλα, πιο ωραία πατρίδα βρήκε στο Τολέδο απ’ όπου ξεκινά να κατακτήσει την αιωνιότητα δια του θανάτου». Εκεί γνώρισε και τη Χερόνιμα ντε λα Κουέβας, τη σύντροφο της ζωής του, την οποία όμως ποτέ δεν παντρεύτηκε, ίσως λόγω του πρώτου γάμου του στην Κρήτη. Με εκείνη απέκτησε και ένα γιο, τον Χορχέ Μανουέλ που ακολούθησε αργότερα τα βήματά του.

Στο Τολέδο, η δουλειά του Ελ Γκρέκο αλλάζει ριζικά. Διαστρεβλώνει τις φιγούρες στους πίνακές του, πρωτοπορεί σκηνογραφικά και εντείνει τις αντιθέσεις. Εκεί ζωγραφίζει μερικά από τα σπουδαιότερα έργα του: Ο διαμερισμός των ιματίων του Χριστού, η Ανάληψη της Παναγίας, πορτρέτο του Αγίου Ιωάννη του Ευαγγελιστή, η Ανάληψη του Χριστού και Η Ταφή του Κόμη Οργκάθ, όπου ανάμεσα στα πρόσωπα του πίνακα, τοποθετεί και πορτρέτα προσώπων της εποχής του. Ιδιαίτερη είναι και η τοπιογραφία του Τολέδο, το οποίο αναδεικνύεται μέσα από ένα απόκοσμο φως.

Στα τελευταία χρόνια της ζωής του, και αφού οι δημιουργίες του τον είχαν κάνει να χάσει την εύνοια τόσο του βασιλιά της Ισπανίας, όσο και της εκκλησίας, δυσκολεύτηκε οικονομικά, αλλά συνέχισε να διατηρεί τα διαμερίσματά του στο Τολέδο.

Το 1612 αποφασίζει να ζωγραφίσει έναν πίνακα με σκοπό να στολίσει τον ίδιο του τον τάφο. Η γονατισμένη μορφή στην Προσκύνηση των Ποιμένων εικάζεται πως είναι η δική του, ενώ η Παναγία έχει τη μορφή της συντρόφου του, Χερόνιμα ντε λα Κουέβας.

Η τελευταία παραγγελία που ανέλαβε ο Θεοτοκόπουλος ήταν για το νοσοκομείο Ταβέρα του Τολέδου, για την οποία συνεργάστηκε με το γιο του. Πέθανε στις 7 Απριλίου του 1614, πριν ολοκληρώσει το έργο και αρχικά θάφτηκε στην εκκλησία του Αγίου Δομήνικου στο Τολέδο
Στην απογραφή που συνέταξε ο γιος του μετά το θάνατο τού Γκρέκο, αναφέρονταν 143 ολοκληρωμένοι πίνακες, 45 γύψινα ή πήλινα προπλάσματα, 150 σχέδια, 30 σχέδια για ρετάμπλ καθώς και 200 χαρακτικά έργα

Το έργο του

Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, αντίθετα στην κοινή πεποίθηση, αγνοήθηκε για μια περίοδο περίπου 300 ετών. Δεν υπήρξαν μιμητές ενώ μόλις μετά από 150 χρόνια, το όνομά του άρχισε να γίνεται γνωστό σε κύκλους διανοούμενων, επηρεασμένους από το ρεύμα του νεοπλατωνισμού και τη θεωρία του Πλάτωνα για τον κόσμο των Ιδεών.

Είναι ενδεικτικό ότι τον 17ο αιώνα, με την άνθιση της τεχνοτροπίας μπαρόκ και μετέπειτα του κλασικισμού, τα έργα του Ελ Γκρέκο χαρακτηρίζονταν υπερβολικά και «επιτηδευμένα» και πολλοί έκαναν λόγο ακόμη και για παραφροσύνη του καλλιτέχνη, ενώ απέδιδαν την ιδιαίτερη τεχνοτροπία του στο σχεδιασμό των μορφών, σε αστιγματισμό ή ακόμη και σε χρήση ναρκωτικών ουσιών.

Ωστόσο, κατά την περίοδο του ρομαντισμού, τα έργα του ήλθαν στο προσκήνιο, με τον Θεώφιλο Γκωτιέ, μεταξύ άλλων, να τον χαρακτηρίζει πρόγονο του ρομαντικού κινήματος.

Στην Ισπανία, το ενδιαφέρον για το έργο του Ελ Γκρέκο ανανεώθηκε από εκπροσώπους του ιμπρεσιονισμού και του συμβολισμού, οι οποίοι το ερμήνευσαν ως πρόγονο των έργων του Βελάσκεθ.

Ωστόσο, έπρεπε να έλθει ο 20ος αιώνας, με την άνθιση του εξπρεσιονισμού και του κυβισμού, για να αποκτήσει το έργο του Ελ Γκρέκο τη θέση του στην ιστορία της τέχνης. Οι κριτικοί τέχνης της εποχής έγραψαν διθυράμβους για τον «ζωγράφο από την Κρήτη που μεγαλούργησε στο Τολέδο», επισημαίνοντας ότι το έργο του ήταν πολλά βήματα μπροστά από την εποχή του.

Σημαντικό ρόλο στην επανεξέταση του έργου του Ελ Γκρέκο έπαιξαν και οι καλλιτέχνες του 20ου αιώνα. Ο Πωλ Σεζάν, πρόδρομος του ρεύματος του κυβισμού υιοθέτησε στοιχεία του Θεοτοκόπουλου, όπως η επιμήκυνση των μορφών, ενώ ιδιαίτερη επιρροή άσκησε επίσης και στα έργα του Πάμπλο Πικάσο, ο οποίος συχνά αναφερόταν στον Ελ Γκρέκο ως «τον πατέρα του στη ζωγραφική». Ιδιαίτερα εμφανής είναι η επιρροή του Θεοτοκόπουλου στην «μπλε περίοδο» του Πικάσο.

Ο πίνακας "Η ταφή του Κασαχέμας τού Πικάσο" είναι εμπνευσμένος από την Ταφή του Κόμη Οργκάθ, ενώ και οι "Δεσποινίδες της Αβινιόν", ένα από τα γνωστότερα έργα του καλλιτέχνη, περιέχουν μοτίβα από τον πίνακα "Η Πέμπτη Σφραγίδα της Αποκαλύψεως" του Γκρέκο.

Η επιρροή του Θεοτοκόπουλου στο ρεύμα των κυβιστών είναι ιδιαίτερα ισχυρή, και συναντάται, εκτός από τους πίνακες του Πικάσο, και στα έργα των Βαν Γκογκ και Τζάκσον Πόλοκ, ενώ ακόμη και ο Σεργκέι Άιζενσταιν τον χαρακτήρισε «προπάτορα του φιλμικού μοντάζ» λόγω των επιλογών του στη χωροθέτηση των στοιχείων στις συνθέσεις του.