Ο αγαπημένος - πολυδιαβασμένος (και) στην Ελλάδα, Ορχάν Παμούκ, επιστρέφει με ένα βιβλίο που λογικά θα αγαπηθεί πολύ. Το έργο του «Η γυναίκα με τα κόκκινα μαλλιά» συγκεντρώνει όλα εκείνα τα στοιχεία που του έφεραν το Νόμπελ Λογοτεχνίας και, μάλιστα, για να αποδοθεί με δεξιοτεχνικό τρόπο μια εξαιρετική ιστορία.
Ο έφηβος Τζεμ ετοιμάζεται για τις εξετάσεις του στο πανεπιστήμιο. Καθώς ο πατέρας του έχει εγκαταλείψει εκείνον και τη μητέρα του, κάνει διάφορες μικροδουλειές για να συνεισφέρει οικονομικά. Στα μέσα της δεκαετίας του 1980 βρίσκεται να εργάζεται ως βοηθός ενός παραδοσιακού κατασκευαστή πηγαδιών, του Μαχμούτ –και η εμπειρία αυτή του αλλάζει τη ζωή. Αφενός βρίσκει στο πρόσωπο του Μαχμούτ τον πατέρα που του του λείπει, αυτόν που του μαθαίνει την τέχνη του, που του λέει παραδοσιακές ιστορίες, που τον επιπλήττει, αλλά και τον επιβραβεύει. Αφετέρου βλέπει και γνωρίζει αυτήν που αποκαλεί απλώς Γυναίκα με τα Κόκκινα Μαλλιά, μια ηθοποιό ενός περιοδεύοντος θιάσου, την οποία παρακολουθεί, ερωτεύεται και τελικά έχει μαζί της την πρώτη του ερωτική εμπειρία, η οποία τον αλλάζει καθώς το σημείο αναφοράς παύει να είναι ο μέντοράς του στην τέχνη του «πηγαδά».
Τα πράγματα ανατρέπονται όταν μια μέρα, όσο ο Μαχμούτ σκάβει στον πάτο του πηγαδιού, πέφτει πάνω του το μαγκάνι που χρησιμοποιούσαν για να βγάζουν έξω το χώμα. Ο Τζεμ πανικοβάλλεται, τον εγκαταλείπει και επιστρέφει στην Κωνσταντινούπολη αγνοώντας αν είναι ζωντανός ή αν έχει σκοτωθεί. Συνεχίζει τη ζωή του, σπουδάζει, παντρεύεται, γίνεται πλούσιος, αλλά δεν γίνεται συγγραφέας όπως ήθελε στην εφηβεία του, και δεν αποκτά παιδιά. Και παράλληλα, όλο του το ενδιαφέρον πλην δουλειάς επικεντρώνεται γύρω από τη σχέση πατέρα – γιου, καθώς σημείο αναφοράς του και «χόμπι» του, καθώς προσπαθεί να ερμηνεύσει τη δική του θέση, γίνονται δύο μύθοι, δύο μεγάλα λογοτεχνικά έργα: ο ελληνικός (της πατροκτονίας) Οιδίποδας Τύραννος και ο ιρανικός (της παιδοκτονίας) Ρουστέμ και Σουχράμπ. Πολλά χρόνια μετά, ο Τζεμ θα επιστρέψει στη μικρή πόλη αναζητώντας να μάθει τι απέγινε ο Μαχμούτ. Εκεί θα συναντήσει τη μοίρα του στο πρόσωπο ενός άλλου γιου…
Σε πρώτο επίπεδο, το βιβλίο είναι σαφές στο θέμα του: η σχέση πατέρα – γιου. Ποια είναι η ευθύνη του πατέρα για την ανατροφή του γιου; Ποια είναι τα «στοιχειώδη» που πρέπει εκ του ρόλου του να προσφέρει; Πώς πρέπει να συμβάλει στη διαμόρφωση του χαρακτήρα του παιδιού του; Αλλά και πού σταματά η εξουσία του; Πώς βοηθά να διαμορφωθεί η ατομικότητα του γιου; Πώς δέχεται την αυτονόμηση του γιου; Τα ανάλογα ερωτήματα βέβαια τίθενται –ανεστραμμένα- και από την πλευρά του γιου. Σε δεύτερο επίπεδο, το βιβλίο είναι βαθιά φιλοσοφικό, βαθιά πολιτικό –με έναν σαφώς αλληγορικό τρόπο. Ποια είναι η σχέση μας με την παράδοση; Ποια είναι τα όρια της νεωτερικότητας; Πού συναντιούνται αυτά τα δύο και πώς γίνεται να συνυπάρξουν; Πώς στεκόμαστε απέναντι στο κράτος; Πώς διαμορφώνονται οι ευθύνες μας, η οπτική μας, η στάση μας;
Τα ερωτήματα αυτά (μεταξύ άλλων) τίθενται υπό το πρίσμα των δύο σπουδαίων μύθων που αναφέρθηκαν. Η απάντηση άραγε βρίσκεται στον (δυτικό) Οιδίποδα, που εκμεταλλεύεται την ευφυΐα του, σκοτώνει τον πατέρα του, αλλά –καταραμένος από τους θεούς- παντρεύεται τη μητέρα του και αναδεικνύεται ο ίδιος σε νέμεση για τον εαυτό του; Ή μήπως βρίσκεται στον (ανατολικό) μύθο του Ρουστέμ και του Σουχράμπ, στον οποίο ο πατέρας σκοτώνει τον γιο στο πεδίο της μάχης, χρησιμοποιώντας πονηριά (ή την πείρα του, αν προτιμάτε) για να εκμεταλλευθεί την ιδεαλιστική φύση του νεαρού, ανανεώνοντας την εξουσία του;
Ο Ορχάν Παμούκ ξετυλίγει και διερευνά αριστοτεχνικά αυτά τα ερωτήματα, σε μια σχετικά απλή ιστορία. Με ρυθμό και στυλ γραφής σχεδόν νωχελικό, αποδίδει στιγμές μέγιστης έντασης, σκιαγραφεί χαρακτήρες και συμπεριφορές, δοκιμάζει τα όρια των πρωταγωνιστών του, δείχνοντας απεριόριστη αγάπη και τρυφερότητα για ανθρώπους εμπλεγμένους σε μια ατέλειωτη τραγική ειρωνεία, σε έναν αέναο κύκλο στον οποίο η παράδοση απειλείται από την επανάσταση και η επανάσταση ζητά καταφύγιο στην παράδοση.
Ο συγγραφέας δίνει ένα επίσης αριστοτεχνικό τέλος στην αναζήτησή του: το βιβλίο κλείνει με τη δική της αποτίμηση η Γυναίκα με τα Κόκκινα Μαλλιά, η ηθοποιός, η ιέρεια της τέχνης που αναπαριστά και διδάσκει ανατολικές και δυτικές ιστορίες, αυτή που έκανε το αγόρι πρώτα άντρα και μετά πατέρα, αυτή που ανέθρεψε τον επόμενο γιο, αυτή που έρχεται για να συμπαρασταθεί στον νικητή της αναπόφευκτης σύγκρουσης και να τον παρηγορήσει για το (επίσης αναπόφευκτο) κόστος της επιλογής του.
«Η γυναίκα με τα κόκκινα μαλλιά» είναι ένα (επιεικώς) εξαιρετικό βιβλίο. Για όσους δεν έχουν ξαναδιαβάσει Παμούκ, είναι ίσως ο καλύτερος τρόπος για να μυηθούν στο έργο του και να γνωρίσουν τον καμβά του (ο οποίος και εδώ αναγνωρίζεται σε πολλά σημεία, λ.χ. η σύγκρουση Ανατολής – Δύσης). Για τους λάτρεις του Παμούκ, η συζήτηση θα μεταφερθεί σε άλλο επίπεδο: είναι αυτό το καλύτερο ή ένα από τα καλύτερα βιβλία του; Ο υπογράφων πιστεύει ότι είναι από τα καλύτερά του (μέχρι το επόμενο προφανώς!). Αλλά είπαμε, η συζήτηση μόλις άρχισε.
Χρήστος Ζαρίφης