Στιγμές της Ιστορίας όπως τις έγραψαν αθηναϊκά κτίρια
Το Εθνικό Θέατρο γίνεται… πεδίο μάχης, η ναζιστική σημαία κυματίζει στη Σταδίου, και άλλες ενδιαφέρουσες ιστορίες κτιρίων δίπλα στα οποία συνεχίζουμε να ζούμε.
της Ηρώς Κουνάδη
Πόσο εύκολα θα φανταζόσασταν ότι το Εθνικό Θέατρο έχει υπάρξει τόπος… αιματηρών συρράξεων, με αιτία μια παράστασή του; Πού θα μας στέλνατε αν σας λέγαμε ότι ψάχνουμε να βρούμε το σπίτι του Χαρίλαου Τρικούπη στην Αθήνα; Και πού θα καταφεύγατε αν ζούσατε στην Αθήνα τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, με την ελπίδα να σωθείτε; Πέντε αθηναϊκά κτίρια, με πολύ ενδιαφέρουσες ιστορίες.
Στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών
Τμήμα αρχικά της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής, το κτίριο στο 31 της οδού Σίνα, υπήρξε αρχικά σχολείο αρρένων και εν συνεχεία, το 1911, άρχισε να δέχεται και κορίτσια. Υπήρξε κέντρο ελευθερίας στη διάρκεια της Κατοχής, και κατάφερε να φυγαδεύσει αρκετούς έλληνες αντιστασιακούς στο Παρίσι. «Με τις μελανιές μου πήγα στο Γαλλικό Ινστιτούτο, στην οδό Σίνα» γράφει η Ζωρζ Σαρρή στο βιβλίο της "Τότε". «Δεν ήταν η πρώτη φορά που ο Οκτάβ Μερλιέ θα βοηθούσε αντιστασιακούς να γλιτώσουν από εξορίες, φυλακές… Με τη βοήθεια και του Ροζέ Μιλλιέξ, φρόντισε για τα χαρτιά μου. Χρειάστηκε τρεις μήνες για να τα καταφέρει, κι ας ήταν Γάλλος, κι ας είχε τα μέσα». Στα χρόνια του Εμφυλίου που ακολούθησαν, ο Οκτάβ Μερλιέ από την θέση του καθηγητή του Γαλλικού Ινστιτούτου εξασφάλισε 156 υποτροφίες σε έλληνες διανοούμενος. Ο κάθετος στην οδό Σίνα δρόμος, όπως και η Βιβλιοθήκη του Γαλλικού Ινστιτούτου, πήραν το όνομά του.
Στο Μέγαρο της Εθνικής Ασφαλιστικής
Το πρωτοποριακό για τα δεδομένα της εποχής του μέγαρο ολοκληρώθηκε το 1938, σε σχέδια των αρχιτεκτόνων Εμμανουήλ Κριεζή και Αν. Μεταξά. Δεν πρόλαβε, όμως, να χρησιμοποιηθεί για πολύ από την Εθνική Ασφαλιστική, καθώς επιτάχθηκε αμέσως μετά την έκρηξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, για να στεγάσει κρατικές υπηρεσίες. Κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, εγκαταστάθηκε εκεί η Κομαντατούρ: Στον πρώτο όροφο η φρουρά, στους τρεις επόμενους οι διοικητικές υπηρεσίες και στον πέμπτο όροφο το ανακριτικό τμήμα. Το αντιαεροπορικό καταφύγιο στο υπόγειο μετατράπηκε σε κρατητήριο των Ες-Ες. Στον χώρο ιστορικής μνήμης 1941-1944 που λειτουργεί εκεί σήμερα υπάρχουν προσωπικά αντικείμενα των κρατουμένων, σπαρακτικά χαράγματα στους τοίχους, και η ναζιστική σημαία που κυμάτιζε στην οροφή του κτιρίου.
Στο Μέγαρο Μελά
Το εντυπωσιακό μέγαρο της πλατείας Κοτζιά, που περικλείεται από τις οδούς Αιόλου, Σοφοκλέους, Στρέιτ και Κρατίνου, που κτίστηκε το 1874, στέγασε από το 1900 μέχρι το 1973 το Κεντρικό Ταχυδρομείο της Αθήνας. Πριν εγκατασταθεί εδώ, το Κεντρικό Ταχυδρομείο πέρασε από τις οδούς Κυδαθηναίων, Ευριπίδου και Αθηνάς. Ακόμα νωρίτερα, προτού η Αθήνα ανακηρυχθεί πρωτεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, η αλληλογραφία ερχόταν με πλοία από το Ναύπλιο στον Πειραιά. Εκεί την παραλάμβανε ο υγειονόμος, ο οποίος την προωθούσε στην Αθήνα με έναν φουστανελοφόρο πεζοπόρο. Ο ταχυδρόμος αυτός, όταν έφτανε στην Αθήνα, πήγαινε στο Σταροπάζαρο και ανέβαινε σε ένα σκαμνί ή άδειο κιβώτιο, από το οποίο καλούσε τους παραλήπτες των επιστολών. Τις αζήτητες επιστολές τις έκαιγε στον ίδιο χώρο. Τον Δεκέμβριο του 1834, όταν η Αθήνα απέκτησε τον τίτλο της πρωτεύουσας, τα έπιπλα και τα αρχεία του Γενικού Ταχυδρομείου, που μέχρι τότε βρισκόταν στο Ναύπλιο, μεταφέρθηκαν από τον Πειραιά με καμήλες, άλογα, μουλάρια και γαϊδούρια. Πολλά χρόνια αργότερα, το 1942, οι υπάλληλοι του Γενικού Ταχυδρομείου που στεγαζόταν πια στο Μέγαρο Μελά, κήρυξαν την πρώτη απεργία στη γερμανοκρατούμενη Ευρώπη.
Στο Μπάγκειον
Τα δύο δίδυμα ξενοδοχεία της Ομόνοιας, Μπάγκειον και Μέγας Αλέξανδρος, κτίστηκαν στα τέλη της δεκαετίας του 1880 και τις αρχές της δεκαετίας του 1890 σε σχέδια του Ερνέστου Τσίλλερ. Το οικόπεδο του Μέγας Αλέξανδρος ανήκε στον Βορειοηπειρώτη Ιωάννη Μπάγκα, ο οποίος δώρισε εν ζωή ακόμα σχεδόν όλη την περιουσία του στο ελληνικό κράτος –κρατώντας για τη διαβίωσή του ένα μικρό μόνο ποσό, το οποίο πιέστηκε μάλιστα να αυξήσει.
Το Μπάγκειον κτίστηκε δίπλα του, σε οικόπεδο ιδιοκτησίας της Μπαγκείου Επιτροπής, με σκοπό να διατίθενται αποκλειστικά σε φιλανθρωπικούς σκοπούς όλα τα έσοδά του. Στην θέση του μέχρι το 1883 βρισκόταν το σπίτι όπου έμενε η οικογένεια Τρικούπη. Το ομώνυμο καφενείο Μπάγκειον υπήρξε στέκι λογοτεχνών, από τα δημοφιλέστερα της εποχής. Τακτικοί θαμώνες του υπήρξαν οι Γιάννης Ρίτσος, Κώστας Βάρναλης, Άγγελος Τερζάκης, Τέλος Άγρας και πολλοί ακόμα. Τα δύο ξενοδοχεία υπέστησαν μεγάλες ζημιές όταν μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο οι Βρετανοί στρατιώτες χρησιμοποίησαν σαν καύσιμη ύλη τα ξύλινα μέρη και τα έπιπλά τους. Το καφενείο Μπάγκειον, πάντως, συνέχισε να λειτουργεί ως τα τέλη της δεκαετίας του 1960.
Στο Εθνικό Θέατρο
Το υπέροχα αναγεννησιακό κτίριο του Ερνέστου Τσίλλερ στην οδό Αγίου Κωνσταντίνου στέγασε αρχικά το Βασιλικό Θέατρο, η πολυέξοδη κατασκευή του οποίου επικρίθηκε από τα μέσα και την κοινή γνώμη. Τις πρώτες μέρες λειτουργίας του Βασιλικού Θεάτρου, ο Γεώργιος Σουρής έγραφε στιχάκια σαν αυτά:
- Επήγες στο Βασιλικό;
- Και μ’ ερωτάς, βουβάλι;
- Επήγες ολομόναχος;
- Τι λες; Επήγαν κι άλλοι.
Επήγανε κι οι Βασιλείς,
Πήγαν κι οι πρώτοι της Αυλής,
Οι Σύμβουλοι του Στέμματος κι όλο τ’ αρχοντολόγι,
Και παλ’ οι καροτσέρηδες βρήκαν μ’ αυτούς τ’ αγώγι
- Φαντάζομαι, βρε Φασουλή, τι θα ‘δες εκεί πέρα
- Μεγάλης συγκινήσεως επίσημος εσπέρα
- Εθαύμασες;
- Ακούς εκεί! Τι λούσα και τι πάστραις!
Ψυχή μου, τι καλοριφέρ, τι σόμπες, τι θερμάστρες!
Μέχρι το 1908, τις παραστάσεις μπορούσε κανείς να παρακολουθήσει μόνο με πρόσκληση και επίσημο βραδινό ένδυμα, γεγονός που προκαλούσε μεγάλες αντιδράσεις. Με το Βασιλικό Θέατρο συνδέονται τα επεισόδια που έμειναν γνωστά ως «Ορεστειακά», τα οποία σημειώθηκαν τον Νοέμβριο του 1903. Η μετάφραση αρχαίων θεατρικών κειμένων προκαλούσε την αντίδραση των «γλωσσαμυντόρων» της εποχής, πρωτοστάτης των οποίων υπήρξε ο καθηγητής Γ. Μιστριώτης. Στις 8 Νοεμβρίου του 1803, ενώ παιζόταν η Ορέστεια του Αισχύλου, σε μετάφραση Γ. Σωτηριάδη, φοιτητές του Γ. Μιστριώτη οργάνωσαν διαδήλωση για να διακόψουν την παράσταση, με αιματηρή κατάληξη: Ο στρατός διατάχθηκε να επιβάλλει την τάξη, κατά τις συμπλοκές που ακολούθησαν στη διάλυση των διαδηλωτών κάποιοι στρατιώτες στο φόβο προσβολής τους πυροβόλησαν κατά του πλήθους με συνέπεια να φονευτούν δύο πολίτες και να τραυματιστούν επτά.
Περισσότερα για τα Ορεστειακά, αλλά και την προηγούμενη διαμάχη σχετικά με τις μεταφράσεις στη δημοτική, τα Ευαγγελικά του 1901, έχει η Wikipedia, εδώ.
(*) Οι παραπάνω πληροφορίες προέρχονται από το βιβλίο των Θανάση Γιοχάλα και Τόνιας Καφετζάκη, «Αθήνα- Ιχνηλατώντας την Πόλη με οδηγό την Ιστορία και τη λογοτεχνία», εκδόσεις ΕΣΤΙΑ, 2012
(**) Όλες οι φωτογραφίες από τη σελίδα Η Αθήνα Μέσα στον Χρόνο.
Πόσο εύκολα θα φανταζόσασταν ότι το Εθνικό Θέατρο έχει υπάρξει τόπος… αιματηρών συρράξεων, με αιτία μια παράστασή του; Πού θα μας στέλνατε αν σας λέγαμε ότι ψάχνουμε να βρούμε το σπίτι του Χαρίλαου Τρικούπη στην Αθήνα; Και πού θα καταφεύγατε αν ζούσατε στην Αθήνα τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, με την ελπίδα να σωθείτε; Πέντε αθηναϊκά κτίρια, με πολύ ενδιαφέρουσες ιστορίες.
Στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών
Τμήμα αρχικά της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής, το κτίριο στο 31 της οδού Σίνα, υπήρξε αρχικά σχολείο αρρένων και εν συνεχεία, το 1911, άρχισε να δέχεται και κορίτσια. Υπήρξε κέντρο ελευθερίας στη διάρκεια της Κατοχής, και κατάφερε να φυγαδεύσει αρκετούς έλληνες αντιστασιακούς στο Παρίσι. «Με τις μελανιές μου πήγα στο Γαλλικό Ινστιτούτο, στην οδό Σίνα» γράφει η Ζωρζ Σαρρή στο βιβλίο της "Τότε". «Δεν ήταν η πρώτη φορά που ο Οκτάβ Μερλιέ θα βοηθούσε αντιστασιακούς να γλιτώσουν από εξορίες, φυλακές… Με τη βοήθεια και του Ροζέ Μιλλιέξ, φρόντισε για τα χαρτιά μου. Χρειάστηκε τρεις μήνες για να τα καταφέρει, κι ας ήταν Γάλλος, κι ας είχε τα μέσα». Στα χρόνια του Εμφυλίου που ακολούθησαν, ο Οκτάβ Μερλιέ από την θέση του καθηγητή του Γαλλικού Ινστιτούτου εξασφάλισε 156 υποτροφίες σε έλληνες διανοούμενος. Ο κάθετος στην οδό Σίνα δρόμος, όπως και η Βιβλιοθήκη του Γαλλικού Ινστιτούτου, πήραν το όνομά του.
Στο Μέγαρο της Εθνικής Ασφαλιστικής Το πρωτοποριακό για τα δεδομένα της εποχής του μέγαρο ολοκληρώθηκε το 1938, σε σχέδια των αρχιτεκτόνων Εμμανουήλ Κριεζή και Αν. Μεταξά. Δεν πρόλαβε, όμως, να χρησιμοποιηθεί για πολύ από την Εθνική Ασφαλιστική, καθώς επιτάχθηκε αμέσως μετά την έκρηξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, για να στεγάσει κρατικές υπηρεσίες. Κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, εγκαταστάθηκε εκεί η Κομαντατούρ: Στον πρώτο όροφο η φρουρά, στους τρεις επόμενους οι διοικητικές υπηρεσίες και στον πέμπτο όροφο το ανακριτικό τμήμα. Το αντιαεροπορικό καταφύγιο στο υπόγειο μετατράπηκε σε κρατητήριο των Ες-Ες. Στον χώρο ιστορικής μνήμης 1941-1944 που λειτουργεί εκεί σήμερα υπάρχουν προσωπικά αντικείμενα των κρατουμένων, σπαρακτικά χαράγματα στους τοίχους, και η ναζιστική σημαία που κυμάτιζε στην οροφή του κτιρίου.
Στο Μέγαρο Μελά
Το εντυπωσιακό μέγαρο της πλατείας Κοτζιά, που περικλείεται από τις οδούς Αιόλου, Σοφοκλέους, Στρέιτ και Κρατίνου, που κτίστηκε το 1874, στέγασε από το 1900 μέχρι το 1973 το Κεντρικό Ταχυδρομείο της Αθήνας. Πριν εγκατασταθεί εδώ, το Κεντρικό Ταχυδρομείο πέρασε από τις οδούς Κυδαθηναίων, Ευριπίδου και Αθηνάς. Ακόμα νωρίτερα, προτού η Αθήνα ανακηρυχθεί πρωτεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, η αλληλογραφία ερχόταν με πλοία από το Ναύπλιο στον Πειραιά. Εκεί την παραλάμβανε ο υγειονόμος, ο οποίος την προωθούσε στην Αθήνα με έναν φουστανελοφόρο πεζοπόρο. Ο ταχυδρόμος αυτός, όταν έφτανε στην Αθήνα, πήγαινε στο Σταροπάζαρο και ανέβαινε σε ένα σκαμνί ή άδειο κιβώτιο, από το οποίο καλούσε τους παραλήπτες των επιστολών. Τις αζήτητες επιστολές τις έκαιγε στον ίδιο χώρο. Τον Δεκέμβριο του 1834, όταν η Αθήνα απέκτησε τον τίτλο της πρωτεύουσας, τα έπιπλα και τα αρχεία του Γενικού Ταχυδρομείου, που μέχρι τότε βρισκόταν στο Ναύπλιο, μεταφέρθηκαν από τον Πειραιά με καμήλες, άλογα, μουλάρια και γαϊδούρια. Πολλά χρόνια αργότερα, το 1942, οι υπάλληλοι του Γενικού Ταχυδρομείου που στεγαζόταν πια στο Μέγαρο Μελά, κήρυξαν την πρώτη απεργία στη γερμανοκρατούμενη Ευρώπη.
Στο Μπάγκειον
Τα δύο δίδυμα ξενοδοχεία της Ομόνοιας, Μπάγκειον και Μέγας Αλέξανδρος, κτίστηκαν στα τέλη της δεκαετίας του 1880 και τις αρχές της δεκαετίας του 1890 σε σχέδια του Ερνέστου Τσίλλερ. Το οικόπεδο του Μέγας Αλέξανδρος ανήκε στον Βορειοηπειρώτη Ιωάννη Μπάγκα, ο οποίος δώρισε εν ζωή ακόμα σχεδόν όλη την περιουσία του στο ελληνικό κράτος –κρατώντας για τη διαβίωσή του ένα μικρό μόνο ποσό, το οποίο πιέστηκε μάλιστα να αυξήσει.
Το Μπάγκειον κτίστηκε δίπλα του, σε οικόπεδο ιδιοκτησίας της Μπαγκείου Επιτροπής, με σκοπό να διατίθενται αποκλειστικά σε φιλανθρωπικούς σκοπούς όλα τα έσοδά του. Στην θέση του μέχρι το 1883 βρισκόταν το σπίτι όπου έμενε η οικογένεια Τρικούπη. Το ομώνυμο καφενείο Μπάγκειον υπήρξε στέκι λογοτεχνών, από τα δημοφιλέστερα της εποχής. Τακτικοί θαμώνες του υπήρξαν οι Γιάννης Ρίτσος, Κώστας Βάρναλης, Άγγελος Τερζάκης, Τέλος Άγρας και πολλοί ακόμα. Τα δύο ξενοδοχεία υπέστησαν μεγάλες ζημιές όταν μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο οι Βρετανοί στρατιώτες χρησιμοποίησαν σαν καύσιμη ύλη τα ξύλινα μέρη και τα έπιπλά τους. Το καφενείο Μπάγκειον, πάντως, συνέχισε να λειτουργεί ως τα τέλη της δεκαετίας του 1960.
Στο Εθνικό Θέατρο
Το υπέροχα αναγεννησιακό κτίριο του Ερνέστου Τσίλλερ στην οδό Αγίου Κωνσταντίνου στέγασε αρχικά το Βασιλικό Θέατρο, η πολυέξοδη κατασκευή του οποίου επικρίθηκε από τα μέσα και την κοινή γνώμη. Τις πρώτες μέρες λειτουργίας του Βασιλικού Θεάτρου, ο Γεώργιος Σουρής έγραφε στιχάκια σαν αυτά:
- Επήγες στο Βασιλικό;
- Και μ’ ερωτάς, βουβάλι;
- Επήγες ολομόναχος;
- Τι λες; Επήγαν κι άλλοι.
Επήγανε κι οι Βασιλείς,
Πήγαν κι οι πρώτοι της Αυλής,
Οι Σύμβουλοι του Στέμματος κι όλο τ’ αρχοντολόγι,
Και παλ’ οι καροτσέρηδες βρήκαν μ’ αυτούς τ’ αγώγι
- Φαντάζομαι, βρε Φασουλή, τι θα ‘δες εκεί πέρα
- Μεγάλης συγκινήσεως επίσημος εσπέρα
- Εθαύμασες;
- Ακούς εκεί! Τι λούσα και τι πάστραις!
Ψυχή μου, τι καλοριφέρ, τι σόμπες, τι θερμάστρες!
Μέχρι το 1908, τις παραστάσεις μπορούσε κανείς να παρακολουθήσει μόνο με πρόσκληση και επίσημο βραδινό ένδυμα, γεγονός που προκαλούσε μεγάλες αντιδράσεις. Με το Βασιλικό Θέατρο συνδέονται τα επεισόδια που έμειναν γνωστά ως «Ορεστειακά», τα οποία σημειώθηκαν τον Νοέμβριο του 1903. Η μετάφραση αρχαίων θεατρικών κειμένων προκαλούσε την αντίδραση των «γλωσσαμυντόρων» της εποχής, πρωτοστάτης των οποίων υπήρξε ο καθηγητής Γ. Μιστριώτης. Στις 8 Νοεμβρίου του 1803, ενώ παιζόταν η Ορέστεια του Αισχύλου, σε μετάφραση Γ. Σωτηριάδη, φοιτητές του Γ. Μιστριώτη οργάνωσαν διαδήλωση για να διακόψουν την παράσταση, με αιματηρή κατάληξη: Ο στρατός διατάχθηκε να επιβάλλει την τάξη, κατά τις συμπλοκές που ακολούθησαν στη διάλυση των διαδηλωτών κάποιοι στρατιώτες στο φόβο προσβολής τους πυροβόλησαν κατά του πλήθους με συνέπεια να φονευτούν δύο πολίτες και να τραυματιστούν επτά.
Περισσότερα για τα Ορεστειακά, αλλά και την προηγούμενη διαμάχη σχετικά με τις μεταφράσεις στη δημοτική, τα Ευαγγελικά του 1901, έχει η Wikipedia, εδώ.
(*) Οι παραπάνω πληροφορίες προέρχονται από το βιβλίο των Θανάση Γιοχάλα και Τόνιας Καφετζάκη, «Αθήνα- Ιχνηλατώντας την Πόλη με οδηγό την Ιστορία και τη λογοτεχνία», εκδόσεις ΕΣΤΙΑ, 2012
(**) Όλες οι φωτογραφίες από τη σελίδα Η Αθήνα Μέσα στον Χρόνο.
