Εδώ ο κόσμος… Χάνεκε

του Γιώργου Κόκουβα

«Ποτέ μην ρωτήσεις μια σαρανταποδαρούσα γιατί περπατάει. Θα σκοντάψει». Αυτό δήλωσε ο Μίκαελ Χάνεκε όταν κάποτε τον ρώτησαν σε μια συνέντευξη τύπου γιατί κάνει ταινίες. Αλλά, εδώ που τα λέμε, γιατί να αναρωτηθεί κανείς τους λόγους που ο Αυστριακός σκηνοθέτης κάνει κάτι στο οποίο είναι φανερά «βιρτουόζος»; Όταν μπορεί και χειρίζεται ταυτόχρονα μέσα στο μυαλό του 40 κινηματογραφικά «πόδια» και οδηγεί μαθηματικά τον θεατή στην κάθαρση; Όταν οι Κάννες υποκλίνονται για δεύτερη φορά στο σινεμά του μέσα σε τρία χρόνια και του υπόσχονται αιώνια… «Αγάπη»;

Δεν αναρωτιόμαστε λοιπόν γιατί ο Χάνεκε κάνει σινεμά. Απλώς επιχειρούμε μια ανασκόπηση της κινηματογραφικής του πορείας, ακολουθώντας τα «βίαια» βήματά του, και ευχόμαστε να συνεχίσει να… περπατά, γιατί η ευρωπαϊκή έβδομη τέχνη τον έχει ανάγκη.

Πρωτάρης ετών… 46

Όχι, δεν πρόκειται για άλλον έναν σκηνοθέτη που από δύο ετών ήξερε ότι θέλει να κάνει σινεμά και που στα 20 του είχε κάνει ήδη 2 ταινίες. Ο Μίκαελ Χάνακε, γεννημένος το 1942 στο Μόναχο και μεγαλωμένος σε μια μικρή αυστριακή πόλη, σπούδασε Ψυχολογία, Φιλοσοφία και Δραματικές τέχνες στην Βιέννη, και μέχρι τα 46 του χρόνια, ασχολήθηκε με την κριτική και την τηλεόραση.

Η μεγάλη οθόνη τον κέρδισε μόλις το 1989. Τότε ήταν που το πανί είδε τις πρώτες του εικόνες, αυτές της ταινίας «Η Έβδομη Ήπειρος», όπου τα σταθερά του μοτίβα έκαναν την πρώτη τους εμφάνιση. Ήτοι ψυχοπαθολογία με υφέρπουσα βία, που σπανίως εξηγείται – γι’ αυτό και το μικροαστικό ζευγάρι της ταινίας αποφασίζει να αυτοκτονήσει χωρίς προφανή λόγο.

Το επόμενο κινηματογραφικό του βήμα τον κάνει ακόμη πιο γνωστό: Το «Benny’s Video» ασχολείται με τους σύγχρονους νέους που αποχαυνώνονται μπροστά σε μια τηλεοπτική οθόνη και ωθούνται στη βία. Επόμενοι μεγάλοι σταθμοί του, το Funny Games, που γυρίζεται το 1997, και ξαναγυρίζεται το 2007 – αυτή τη φορά σε «αμερικανική» version, που τον κάνει παγκοσμίως γνωστό, και ακολουθεί την «επίσκεψη» δύο νεαρών στο εξοχικό σπίτι μιας οικογένειας, που καταλήγει σε εισβολή και διεστραμμένα παιχνίδια βίας – οι παραλληλισμοί και οι συμβολισμοί για την εξουσία και την καπιταλιστική κοινωνία κάνουν παρέλαση μπροστά στην οθόνη, χωρίς στιγμή να χάνεται το ενδιαφέρον του πρώτου επιπέδου της ταινίας.



Η γνώμη του παρ’ όλα αυτά για την αμερικανική νοοτροπία έχει ήδη γίνει γνωστή: «Καθήκον της τέχνης είναι να θέτει ερωτήσεις, και όχι να προσφέρει απαντήσεις», έχει δηλώσει ο Χάνεκε για τους στόχους του σινεμά, δηλώνοντας την αντίθεσή του με την χολυγουντιανή τάση να δίνει στο πιάτο έτοιμες, και δη ψευδείς, απαντήσεις.

Στους φεστιβαλικούς κύκλους της Ευρώπης πάντως, έχει ήδη αποκτήσει «μεγάλο όνομα», χάρη στην εξαιρετικά δυνατή ταινία «Η δασκάλα του πιάνου», στην οποία μια καταπιασμένη πιανίστα που ζει ακόμη με την μητέρα της, αποκαλύπτει σταδιακά σε έναν νεαρό μαθητή της την αρρωστημένη της σεξουαλική πλευρά.



Για άλλη μια φορά η βία και η καταπίεση της σύγχρονης κοινωνίας μπαίνουν στο μικροσκόπιό του, κερδίζουν το μεγάλο βραβείο της επιτροπής των Καννών για το 2001 και το ζοφερό του στιλ γίνεται σήμα-κατατεθέν του: «Κάνω ταινίες, επομένως δεν χρειάζομαι ψυχίατρο. Είναι το προνόμιο των καλλιτεχνών, να ξεδιαλύνουν τις νευρώσεις και την δυστυχία τους, δημιουργώντας κάτι καινούριο», έχει πει, χωρίς να αποκηρύττει στιγμή την «σκληρή» γλώσσα των ταινιών του.

Άλλωστε, κατά την γνώμη του, ακόμη και η πορνογραφία δεν απέχει πολύ από το συμβατικό σινεμά: «Η πορνογραφία δεν μου φαίνεται διαφορετική από τις πολεμικές ή τις προπαγανδιστικές ταινίες. Όλα αυτά τα είδη προσπαθούν να καταστήσουν τα τρομακτικά, τα υπερβατικά και τα σπλαχνικά στοιχεία της ζωής, αναλώσιμα». Σε αντίθεση, μάλιστα με τον αρχιεργάτη της γαλλικής nouvelle vague, Ζαν Λυκ Γκοντάρ, που είχε πει πως ο κινηματογράφος είναι η αλήθεια, 24 φορές ανά δευτερόλεπτο, ο Μίκαελ Χάνεκε απαντά πως «μια ταινία μυθοπλασίας είναι 24 ψέματα ανά δευτερόλεπτο».

Η αδυναμία του Φοίνικα

Οι οιωνοί των δέκα προηγούμενων ταινιών του το έδειχναν καθαρά. Κάτι (ακόμα πιο) σπουδαίο θα προέκυπτε από τις καλλιτεχνικές αναζητήσεις του Χάνεκε. Και όντως, το 2009 ο Αυστριακός «μαέστρος» επιστρέφει με την «Λευκή Κορδέλα», που σκάει σαν βόμβα όχι μόνο στις Κάννες, αλλά σε όλα τα Φεστιβάλ, στα Όσκαρ και τελικά στις αίθουσες, που βουβές παρακολουθούν το ασπρόμαυρο αριστούργημά του να μετατρέπει σε εικόνες όλες τις ενοχές, τους φόβους και την ανωριμότητα των Ευρωπαίων.



Βρισκόμαστε σε ένα χωριό της Νότιας Γερμανίας λίγο πριν ξεσπάσει ο Α΄Παγκόσμιος Πόλεμος, όπου συμβαίνουν μια σειρά από ανεξιχνίαστοι φόνοι και ανεκδιήγητα βασανιστήρια. Όλο το χωριό ψάχνει τον ένοχο, ενώ την ίδια ώρα μέσα στα σπίτια των «σωστών οικογενειαρχών», η θρησκευτική ευλάβεια παντρεύεται με ανείπωτη βία προς τα παιδιά. Για άλλη μια φορά, όλες οι απολαυστικές συνήθειες του Χάνεκε είναι παρούσες: Στατικά κάδρα, βία που συμβαίνει εκτός οθόνης, παιδική καταπίεση, νοήματα που υποβόσκουν κάτω από την ασπρόμαυρη φωτογραφία και πολιτικό σχόλιο που, παρ’ ότι υπονοείται, είναι εκκωφαντικό.

Κι ενώ περιμένει κανείς πως δύσκολα μπορεί ένας καλλιτέχνης να παράγει κάτι που θα ενθουσιάσει τους κριτικούς αμέσως μετά από μια τέτοια επιτυχία, την περασμένη Κυριακή, η κριτική επιτροπή των Καννών ανακοινώνει πως η «Αγάπη» του κερδίζει τον Χρυσό Φοίνικα. Άλλωστε, το cast της ταινίας μονοπώλησε το ενδιαφέρον του φεστιβαλικού δεκαήμερου με τις συνεντεύξεις των ηθοποιών, που δήλωναν πως δύσκολα θα ξαναδούλευαν με τον Χάνεκε, αφού είδαν πόσο απαιτητικός είναι κατά τα γυρίσματα.



Όντως, ο Χάνεκε ξέρει πάντα τι ακριβώς θέλει, και δεν φεύγει από το γύρισμα, αν στο φιλμ έχει αποτυπωθεί κάτι διαφορετικό από αυτό. Το ίδιο υποψιαζόμαστε πως διδάσκει και στους σπουδαστές του, στην Κινηματογραφική Ακαδημία της Βιέννης. Μακάρι να ξεπηδήσει από εκεί έστω και ένας νέος κινηματογραφιστής αντάξιος του μεγάλου του δασκάλου. Μέχρι τότε, περιμένουμε την επίσημη προβολή της «Αγάπης» στις σκοτεινές αίθουσες, που έχει προγραμματιστεί για το προσεχές φθινόπωρο.