Νικήστε τα προβλήματα της σεξουαλικής ζωής

της Ευθυμίας Παυλάτου (*)

Κομμάτι της καθημερινότητας, σωματική και ψυχική ανάγκη, πηγή ικανοποίησης, μέσο έκφρασης συναισθημάτων, μορφή επικοινωνίας, μοίρασμα και προσέγγιση: αυτό αποτελεί -ή αναμένεται να αποτελεί- για τους περισσότερους από εμάς το σεξ. Συχνά όμως, αντί για όλα τα παραπάνω, δεν προσφέρει τίποτα περισσότερο από άγχος, ανησυχία, θυμό και ματαίωση… Στη δεύτερη περίπτωση συχνά μπορεί να υπάρχει, μόνη της ή μαζί με άλλα προβλήματα, κάποια σεξουαλική δυσλειτουργία.

Τα σεξουαλικά προβλήματα είναι θέμα ορισμού. Ορισμού επιστημονικού ή προσωπικού -που δεν συμπίπτουν πάντα. Με βάση τον προσωπικό ορισμό (όπως ισχύει και για όλα τα άλλα προβλήματα) σεξουαλικό πρόβλημα είναι αυτό που το ορίζει το ζευγάρι ή ο ένας από τους δύο συντρόφους ως τέτοιο. Και συχνά δεν πρόκειται για σεξουαλική δυσλειτουργία με βάση τα επιστημονικά κριτήρια, αλλά για πρόβλημα αντιλήψεων και προσδοκιών.

Οι σεξουαλικές δυσλειτουργίες επιστημονικά ορίζονται και διαχωρίζονται με τα παρακάτω κριτήρια:

1. Διαταραχές σεξουαλικής επιθυμίας
- Μειωμένη σεξουαλική επιθυμία: Έτσι ορίζεται η επίμονη και συνεχής μείωση ή απουσία διάθεσης για σεξουαλική δραστηριότητα καθώς και σχετικών φαντασιώσεων και γενικότερα η αδιαφορία γύρω από τη σεξουαλικότητα, χωρίς να υπάρχει άλλη σεξουαλική δυσλειτουργία (π.χ. διαταραχή στύσης ή οργασμού) ή άλλο πρόβλημα (π.χ. κατάθλιψη, άγχος) που μειώνει το ενδιαφέρον για το σεξ.
- Σεξουαλική αποστροφή: Πρόκειται για την επίμονη και έντονη αποστροφή και αποφυγή κάθε ή σχεδόν κάθε σεξουαλικής επαφής με έναν σύντροφο. Η αποστροφή μπορεί να εστιάζεται σε κάποιο συγκεκριμένο στοιχείο της σεξουαλικής επαφής (π.χ. άγγιγμα γεννητικών οργάνων, εκκρίσεις) ή σε κάθε σεξουαλικό ερέθισμα, ακόμα και σε χάδια ή φιλιά. Είναι μια διαταραχή με καθαρά ψυχολογικά αίτια. Τα άτομα με το πρόβλημα αυτό υιοθετούν διάφορες συμπεριφορές αποφυγής για να αποτρέψουν την επαφή, όπως συνεχή φλυαρία, τηλεφωνήματα, διαρκή ενασχόληση με τη δουλειά, χρησιμοποιούν ως δικαιολογία ότι θα τους δουν τα παιδιά, κάνουν την εξωτερική τους εμφάνιση μη ελκυστική και φέρονται στον σύντροφό τους με τρόπο μη ερωτικό (π.χ. «αδελφικά» και ανιαρά), παρακολουθούν συνέχεια τηλεόραση, προφασίζονται προβλήματα υγείας κ.λπ.

2. Διαταραχές σεξουαλικής διέγερσης
- Διαταραχή σεξουαλικής διέγερσης στη γυναίκα: Εκδηλώνεται με την απουσία εφύγρανσης του κόλπου και την έλλειψη κάθε αισθήματος διέγερσης και ευχαρίστησης κατά τη σεξουαλική δραστηριότητα.
- Διαταραχή στύσης: Πρόκειται για την επίμονη ή επανειλημμένη αδυναμία του άνδρα να επιτύχει ή να διατηρήσει τη στύση του μέχρι την ολοκλήρωση της σεξουαλικής επαφής και την έλλειψη αισθήματος διέγερσης και ευχαρίστησης από αυτήν. Μπορεί να είναι πρωτοπαθής (όταν ένας άνδρας δεν είχε ποτέ στύση που να του επιτρέπει τη σεξουαλική επαφή) ή δευτεροπαθής (όταν λειτουργούσε καλά για κάποιο χρονικό διάστημα και μετά εμφανίστηκε το πρόβλημα), ευκαιριακή (όταν μπορεί να λειτουργεί καλά σε κάποιες καταστάσεις, π.χ. με γυναίκες με τις οποίες δεν έχει συναισθηματική σχέση, και όχι σε άλλες) ή γενικευμένη (σε όλες τις καταστάσεις). Είναι η πιο συχνή σεξουαλική διαταραχή στον άνδρα και συχνά οφείλεται σε οργανικούς παράγοντες. Όταν η έναρξη του προβλήματος γίνει σταδιακά, είναι πιθανό να οφείλεται σε οργανικούς λόγους, ενώ όταν συμβεί απότομα είναι πιθανό τα αίτια να είναι ψυχολογικά (κάποια αρνητική - τραυματική εμπειρία).

3. Διαταραχές οργασμού
- Διαταραχή οργασμού στη γυναίκα: Η επίμονη και επανειλημμένη καθυστέρηση ή απουσία οργασμού στη γυναίκα έπειτα από επαρκή σεξουαλική διέγερση. Σε μερικές γυναίκες μπορεί να επιτυγχάνεται οργασμός μόνο με ερεθισμό της κλειτορίδας, κάτι που αποτελεί φυσιολογική παραλλαγή της γυναικείας σεξουαλικότητας και δεν θα πρέπει να θεωρείται πρόβλημα. Ωστόσο, σχετικοί μύθοι γύρω από τον γυναικείο οργασμό δημιουργούν σε πολλές γυναίκες και ζευγάρια άγχος και «υπερβολικές απαιτήσεις» και οδηγούν στην αποκλειστική επιδίωξη κολπικού οργασμού. Η διαταραχή οργασμού μπορεί επίσης να είναι πρωτοπαθής (η γυναίκα να μην είχε ποτέ οργασμό) ή δευτεροπαθής, ευκαιριακή (με κάποιον σύντροφο ή σε κάποιες καταστάσεις) ή γενικευμένη.
- Διαταραχή οργασμού στον άνδρα: Πρόκειται για την επίμονη και επανειλημμένη καθυστέρηση ή απουσία εκσπερμάτισης στον άνδρα έπειτα από φυσιολογική σεξουαλική διέγερση. Συνήθως η δυσκολία περιορίζεται στην ενδοκολπική εκσπερμάτιση, ενώ μπορεί να έχει οργασμό με άλλους τρόπους. Είναι σπάνια διαταραχή.
- Πρόωρη εκσπερμάτιση: Είναι ένα από τα πιο συχνά σεξουαλικά προβλήματα των ανδρών. Σε αυτή την περίπτωση ο άνδρας δεν μπορεί να ασκήσει έλεγχο στο αντανακλαστικό της εκσπερμάτισης και φτάνει σε οργασμό με ελάχιστο ερεθισμό και προτού το θελήσει. Αν και ο ορισμός είναι υποκειμενικός, γενικά θεωρείται πρόβλημα όταν συμβαίνει πριν, κατά ή αμέσως μετά την είσοδο στον κόλπο (νωρίτερα από 1,5 - 2 λεπτά μετά τη διείσδυση). Όσον αφορά την εκσπερμάτιση μετά τη διείσδυση, το πόσο… μετά αποτελεί πρόβλημα εξαρτάται από το πώς το αποδέχεται το ζευγάρι. Δεν θεωρείται ότι υπάρχει πρόβλημα στον άντρα σε περίπτωση που η σύντροφος λόγω δικών της δυσκολιών καθυστερεί να έχει οργασμό.

4. Διαταραχές με πόνο κατά τη σεξουαλική πράξη
- Δυσπαρευνία: Χαρακτηρίζεται από επίμονο πόνο στα γεννητικά όργανα πριν, κατά τη διάρκεια ή μετά τη σεξουαλική επαφή και είναι πολύ πιο συχνή στις γυναίκες, ιδίως μετά την εμμηνόπαυση.
- Κολπικός σπασμός: Πρόκειται για έντονη ακούσια σύσπαση των μυών του κόλπου με αποτέλεσμα να είναι αδύνατη η σεξουαλική διείσδυση. Οι γυναίκες με αυτό το πρόβλημα παρουσιάζουν ανάλογες αντιδράσεις και κατά την εξέταση από γυναικολόγο, η οποία συνήθως δεν είναι εφικτή.

Πού οφείλονται οι σεξουαλικές δυσλειτουργίες - Πώς ξεκινούν και πώς διατηρούνται

Οι σεξουαλικές διαταραχές μπορεί να οφείλονται είτε σε οργανικούς είτε σε ψυχολογικούς λόγους είτε -συχνά- σε συνδυασμό τους.

Οργανικοί παράγοντες που επηρεάζουν την ερωτική επιθυμία, τη σεξουαλική δραστηριότητα μπορεί να είναι κάποια σωματική ασθένεια (π.χ. σακχαρώδης διαβήτης, ορμονικές διαταραχές, αγγειακές βλάβες, νευρολογικές βλάβες, φλεγμονές των γεννητικών οργάνων), χειρουργική επέμβαση ή ουσία (φάρμακα -π.χ. αντικαταθλιπτικά, αντιυπερτασικά-, αλκοόλ, ναρκωτικά) που επηρεάζει τη σεξουαλική λειτουργία.

Λανθασμένες αντιλήψεις και προσδοκίες σχετικά με το σεξ

Οι εμπειρίες από τα πρώτα χρόνια της ζωής μας μπορεί να οδηγήσουν στη δημιουργία λανθασμένων αντιλήψεων σχετικά με τη σεξουαλική δραστηριότητα (όπως και σχετικά με όλες τις πλευρές της ζωής) και να επηρεάζουν αργότερα τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά σε ό,τι σχετίζεται με το σεξ, «προδιαθέτοντας» τη δημιουργία προβλημάτων στον συγκεκριμένο τομέα. Μπορεί να περιλαμβάνουν:
- αυστηρή ανατροφή που δημιουργεί ενοχές, ντροπή και ηθικές αναστολές σχετικά με το σεξ
- αυστηρές θρησκευτικές αντιλήψεις
- ανεπαρκή ή λανθασμένη πληροφόρηση γύρω από σεξουαλικά θέματα
- διαταραγμένες οικογενειακές σχέσεις
- αρνητικό οικογενειακό κλίμα σχετικά με το σεξ
- πρώιμη τραυματική σεξουαλική εμπειρία (π.χ. «αποτυχία» λόγω συνθηκών, βιαστικές πρώτες εμπειρίες)
- δυσκολία του ατόμου να δημιουργεί στενές σχέσεις και να νιώθει οικειότητα.

Ακόμη, υπάρχουν συνθήκες και καταστάσεις στη ζωή του ατόμου που συντελούν στην εμφάνιση του προβλήματος:
- προβλήματα στις σχέσεις του ζευγαριού και κακή επικοινωνία
- απιστία
- υπερβολικές προσδοκίες από το σεξ ή τη σχέση
- σεξουαλική διαταραχή του συντρόφου
- ομοφυλοφιλικός προσανατολισμός
- ευκαιριακή «αποτυχία»
- γέννηση παιδιού
- ηλικία (π.χ. στις νεαρές ηλικίες είναι συχνή η πρόωρη εκσπερμάτιση, ενώ στις μεγαλύτερες η διαταραχή στύσης)
- έλλειψη ιδιωτικού χώρου και ευκαιριών για σεξ
- κατάθλιψη - άγχος
- τραυματική σεξουαλική εμπειρία.

Τέλος, ορισμένοι παράγοντες συμβάλλουν στη διατήρηση του προβλήματος και των σχετικών συμπτωμάτων:
- άγχος απόδοσης και φόβος αποτυχίας όσον αφορά την ερωτική επαφή
- απαιτητικός - απορριπτικός σύντροφος
- έλλειψη ελκυστικότητας και ενδιαφέροντος για τον σύντροφο
- χαμηλή αυτοεκτίμηση
- περιορισμένα προκαταρκτικά χάδια.

«Μύθοι» που… καταστρέφουν το σεξ
Ορισμένοι πολύ διαδεδομένοι μύθοι που περιβάλλουν τη σεξουαλική λειτουργία και δραστηριότητα ενισχύουν τις λανθασμένες αντιλήψεις και τις υπερβολικές προσδοκίες γύρω από αυτό το θέμα:

- Κλειτοριδικός και κολπικός οργασμός: Αν και ο Freud θεωρούσε ότι μόνο ο κολπικός οργασμός είναι δείγμα σεξουαλικής ωριμότητας, σήμερα πιστεύουμε ότι και οι δύο τρόποι είναι φυσιολογικές παραλλαγές της γυναικείας σεξουαλικότητας και δεν διαχωρίζονται ως προς την… αξία τους.

- Το… μέγεθος, πόσο μετράει και πώς το μετράμε: Ο γυναικείος κόλπος είναι πολύ ελαστικός και προσαρμόζεται ανάλογα με το μέγεθος του πέους και επιπλέον μόνο το έξω 1/3 μέρος του κόλπου έχει αισθητηριακά νεύρα για την αντίληψη του ερεθισμού. Έτσι, το μέγεθος δεν έχει τόση σημασία όσο πιστεύεται για την ικανοποίηση της γυναίκας. Επιπλέον, κατά τη διάρκεια της διέγερσης ένα μικρό πέος μεγαλώνει περισσότερο απ’ ό,τι ένα μεγάλο και επομένως σε στύση τα περισσότερα έχουν το ίδιο μέγεθος. Ακόμη, για τους άντρες που κάνουν… παρατηρήσεις και «μετρήσεις», είναι σημαντικό να γνωρίζουν ότι το πέος από... ψηλά φαίνεται μικρότερο, οπότε για να έχουν ακριβή εικόνα του μεγέθους του θα πρέπει να το κοιτάνε στον καθρέφτη.

- Ταυτόχρονος οργασμός: Η αγωνιώδης προσπάθεια για την επίτευξη του «ιδανικού» (κάτι που μπορεί να έρθει με το πέρασμα του χρόνου, καθώς οι σύντροφοι μαθαίνουν ο ένας τον άλλο και αποκτούν οικειότητα -μπορεί όμως και να μην έρθει) μας στερεί την ικανοποίηση που μπορούμε να πάρουμε και να δώσουμε και μπορεί να οδηγήσει ακόμη και σε σεξουαλικές δυσλειτουργίες.

- Φυσιολογικό σεξ: Ο μόνος περιορισμός στο τι ορίζεται ως φυσιολογικό είναι να συμφωνούν και οι δύο και να μην προκαλείται σωματική ή ψυχική βλάβη σε κανέναν, να υπάρχει δηλαδή σεβασμός στην προσωπικότητα και στην ελευθερία του σεξουαλικού συντρόφου.

- Σεξουαλικές φαντασιώσεις: Οι περιστασιακές φαντασιώσεις για άλλους ερωτικούς συντρόφους γενικά είναι φυσιολογικές και συνηθισμένες και δεν χρειάζεται να θεωρούνται δείγμα «απιστίας» και να περιβάλλονται με ενοχές. Μπορεί να θεωρηθούν πρόβλημα της σχέσης μόνο όταν είναι αποκλειστικός τρόπος ερεθισμού. Επιπλέον, δεν χρειάζεται να λέγονται, όπως μπορεί να συμβαίνει κάποιες φορές στο όνομα της ειλικρίνειας και της «άνεσης» στη σχέση.

- Συχνότητα, διάρκεια και άλλα… νούμερα σχετικά με τις ερωτικές επαφές: Φυσικά δεν υπάρχει κανόνας και ορισμός της ιδανικής συχνότητας (ή διάρκειας ή οποιουδήποτε άλλου μέτρου και μεγέθους), αλλά το αν θα είναι… μαραθώνιος ή σπριντ εξαρτάται από τις ανάγκες και τις προτιμήσεις κάθε ζευγαριού και από τις συνθήκες της ζωής του. Έτσι, τα συγκεκριμένα νούμερα που ακούμε και διαβάζουμε κατά καιρούς μόνο πρόβλημα μπορούν να δημιουργήσουν.

- Ανδρική κλιμακτήριος: Αν και στους άνδρες δεν υπάρχει, όπως στις γυναίκες, μια συγκεκριμένη χρονική περίοδος με συγκεκριμένα συμπτώματα που αποτελεί αυτό που ονομάζεται κλιμακτήριος, και παρόλο που δεν επηρεάζεται η αναπαραγωγική τους ικανότητα, ωστόσο και σε αυτούς μετά την ηλικία των 50 προοδευτικά οι επιδόσεις «πέφτουν» – και αυτό είναι απόλυτα φυσιολογικό, αναμενόμενο και αποδεκτό.

- Ο άλλος θα έπρεπε να ξέρει: «Όταν η ερωτική σχέση είναι "καλή", οι σύντροφοι δεν χρειάζεται να εξηγούν με λόγια τις ανάγκες και τις επιθυμίες τους ("Αν ενδιαφέρεται θα πρέπει να ξέρει")»: μια αντίληψη και προσδοκία που αποδίδει στον άλλο… μαντικές ικανότητες και αποβαίνει καταστροφική για πολλές πλευρές των σχέσεων -και όχι μόνο των ερωτικών. Ωστόσο, το τι θα ειπωθεί, το πότε, το πώς και το γιατί, εξαρτάται από την οικειότητα που υπάρχει στη σχέση και από την άνεση και των δύο συντρόφων σχετικά με τα θέματα αυτά και είναι απαραίτητο να γίνεται με τρυφερότητα και σεβασμό, χωρίς θυμό και επικριτική διάθεση.

- Ο μύθος των... αιώνιων εραστών: Μια άλλη ρομαντική ιστορία λέει ότι όταν οι δύο σύντροφοι αγαπιούνται η ερωτική επιθυμία πρέπει να διατηρείται «αλώβητη» με το πέρασμα των χρόνων. Έτσι, η απογοήτευση είναι μεγάλη όταν, λογικά και φυσιολογικά, στις περισσότερες περιπτώσεις στην πραγματική ζωή δεν συμβαίνει αυτό. Η μείωση της ερωτικής επιθυμίας, που ως έναν βαθμό μπορεί να θεωρηθεί ο κανόνας στις μακροχρόνιες σχέσεις, καθώς «λυγίζει» υπό το βάρος της καθημερινότητας, μπορεί να εξελιχθεί σε σοβαρό πρόβλημα αν βιώνεται έτσι από το ζευγάρι ή από τον έναν από τους δύο συντρόφους και ερμηνεύεται ως «καταστροφικό» στοιχείο για τη σχέση.

Όταν τα προβλήματα στη σχέση… πέφτουν στο κρεβάτι μας

Επιπλέον, μέσα από την ερωτική μας ζωή και τα προβλήματά της (ή την απουσία της) εκφράζονται και τα προβλήματα στη σχέση μας: ο θυμός προς τον σύντροφό μας, ο φόβος αρνητικής κριτικής και απόρριψης, η κακή επικοινωνία, η διαφωνία ή ο φόβος για μια πιθανή εγκυμοσύνη, η διάθεση «τιμωρίας» και ελέγχου του συντρόφου, η έλλειψη οικειότητας, τα αμφιθυμικά συναισθήματα…

Οι διαφορές στις προτιμήσεις των δύο συντρόφων (όσον αφορά το πότε, πού, πώς, για πόση ώρα, πόσο συχνά) είναι ένας ακόμη σημαντικός παράγοντας που οδηγεί σε συγκρούσεις -όταν αυτές οι διαφορές εκφραστούν λεκτικά- και σε παρερμηνείες, συναισθήματα θυμού και απογοήτευσης, που εμπλέκονται με τις μη ρεαλιστικές αντιλήψεις και προσδοκίες του κάθε συντρόφου σχετικά με τα θέματα αυτά. Το πρόβλημα λοιπόν δεν είναι η συχνότητα των ερωτικών επαφών, η διάρκεια κ.λπ., αλλά το πόσο αυτά απασχολούν και προβληματίζουν κάθε σύντροφο.

Εγκέφαλος: το βασικό ερωτικό όργανο

Η εικόνα του εαυτού μας… ξαπλωμένη είναι ανάλογη με αυτήν που «περιφέρουμε» και στις υπόλοιπες πλευρές της ζωής μας: η αυτοεκτίμηση, η αποδοχή του εαυτού και της σωματικής εικόνας μας -που συνήθως απέχει λίγο ή πολύ από το «ιδανικό»-, η αυτοέκφραση που μας… επιτρέπουμε, η ανασφάλεια και τα συναισθήματα ανεπάρκειας, ο φόβος της αποτυχίας, οι μη ρεαλιστικές προσδοκίες για τελειότητα (στην εξωτερική εικόνα μας, στις «επιδόσεις» μας κ.λπ. κ.λπ.), το πόσο αποδεχόμαστε τον άλλο με τις αδυναμίες και τα ελαττώματά του, όλα αυτά τα στοιχεία της προσωπικότητάς μας επεκτείνονται και παρεμβαίνουν και στη σεξουαλική συμπεριφορά μας.

Αυτή η εικόνα που έχουμε για τον εαυτό μας -αλλά και για τον σύντροφό μας, για το πόσο μας αποδέχεται, μας επιθυμεί κ.λπ. κ.λπ.- καταλήγει να συντελεί στη δημιουργία του πιο ισχυρού παράγοντα που προκαλεί και συντηρεί πολλά σεξουαλικά προβλήματα:

Το άγχος επίδοσης και ο φόβος αποτυχίας που περιβάλλουν την ερωτική επαφή (όταν την έχουμε ορίσει ως «δοκιμασία» στην οποία πρέπει οπωσδήποτε να τα καταφέρουμε) λειτουργούν ως «αυτοεκπληρούμενη προφητεία»: δημιουργούμε μόνοι μας αυτό που φοβόμαστε και προσπαθούμε να αποφύγουμε! Η παρατήρηση της σεξουαλικής δραστηριότητας και του εαυτού μας κατά τη διάρκειά της (για να δούμε… πώς τα πάμε) επηρεάζουν καθοριστικά και τις «επιδόσεις» μας στον συγκεκριμένο τομέα. Όταν κατά την ερωτική επαφή εστιάζουμε την προσοχή μας στον εαυτό μας και όχι στον ερωτικό σύντροφο και στις σωματικές αισθήσεις μας, αυτή η περίσπαση της προσοχής από τα ερωτικά ερεθίσματα δεν μας επιτρέπει να δώσουμε και να πάρουμε ικανοποίηση.

Οι αρνητικές σκέψεις που μπορεί να κάνει κάποιος κατά τη διάρκεια του σεξ μπορεί να περιλαμβάνουν:
- Ανασφάλειες για τον εαυτό, για το πόσο επιθυμητοί, ικανοί, αποδεκτοί κ.λπ. είμαστε.
- Ανασφάλειες για τον σύντροφο, για το πόσο μας επιθυμεί, μας αποδέχεται, μας είναι πιστός κ.λπ.
- «Πρέπει», κανόνες και άκαμπτες αντιλήψεις σχετικά με το τι είναι αποδεκτό, σωστό, φυσιολογικό κ.λπ. στο σεξ.
- Αρνητισμό, απογοήτευση και καταστροφοποίηση μιας πιθανής «αποτυχίας».

Έτσι ο φαύλος κύκλος είναι έτοιμος και η διαιώνιση του προβλήματος εξασφαλισμένη: οι αρνητικές αντιλήψεις και οι μη ρεαλιστικές προσδοκίες ενισχύονται και η ερωτική επαφή, αντί να αποτελεί ένα ακόμη μέσο έκφρασης των συναισθημάτων προς τον σύντροφό μας και πηγή ικανοποίησης, μπορεί εύκολα να καταλήξει σε σκληρή ψυχική και σωματική δοκιμασία και σε απειλή για την αυτοεκτίμηση και για τη σχέση μας.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Η αντιμετώπιση των σεξουαλικών δυσλειτουργιών γίνεται από εκπαιδευμένους θεραπευτές με συγκεκριμένες τεχνικές, έπειτα από προσεκτική αξιολόγηση για τον εντοπισμό της αιτιολογίας τους. Ο ειδικός μπορεί να παρέχει την κατάλληλη ενημέρωση για τη σεξουαλική δραστηριότητα και να βοηθήσει στην αναγνώριση των λανθασμένων αντιλήψεων και υπερβολικών προσδοκιών του ατόμου, στη μείωση του άγχους απόδοσης και στη βελτίωση της επικοινωνίας των δύο συντρόφων, τόσο όσον αφορά την ερωτική επαφή όσο και γενικότερα τη σχέση, συνθήκες απαραίτητες για τη βελτίωση της σεξουαλικής ζωής.

(*) Η κ. Παυλάτου είναι Κλινική Ψυχολόγος - Ψυχοθεραπεύτρια