Εργασιακό άγχος: Όταν η δουλειά μετατρέπεται σε… απειλή

της Ευθυμίας Παυλάτου (*)

Το άγχος δεν είναι πρόβλημα. Σίγουρα είναι ένα δυσάρεστο συναίσθημα, ωστόσο αποτελεί την πλέον φυσιολογική αντίδραση του οργανισμού απέναντι στον κίνδυνο, απαραίτητη για την επιβίωσή μας. Όταν βρισκόμαστε αντιμέτωποι με κάποια απειλή, ενεργοποιείται αυτό που ονομάζεται «μηχανισμός φυγής ή πάλης», που μας κινητοποιεί άμεσα και προετοιμάζει το σώμα μας για να δώσει μάχη ή να τραπεί σε φυγή ώστε να σωθεί.

Σ’ αυτόν οφείλονται τα «παράξενα» και ακατανόητα συμπτώματα που νιώθουμε, όπως ταχυκαρδία (για να πηγαίνει περισσότερο οξυγόνο στους ιστούς και να προετοιμάζονται για δράση), εφίδρωση (για να γλιστράει το δέρμα και να ξεφεύγουμε από αυτόν που μας κυνηγάει), μούδιασμα στα άκρα (καθώς το αίμα κατευθύνεται στο κεφάλι για καλύτερη οξυγόνωση - κάτι που δημιουργεί επίσης ζαλάδα και θόλωμα στα μάτια), γρήγορη αναπνοή (για να αυξάνεται το οξυγόνο στους ιστούς - με αποτέλεσμα τη δύσπνοια), ναυτία και κόμπος στο στομάχι (λόγω της μείωσης της λειτουργίας του πεπτικού συστήματος, αφού ο οργανισμός έχει άλλες προτεραιότητες), καθώς και το αίσθημα κόπωσης μετά τη… μάχη.

Το άγχος καταλήγει να αποτελεί πρόβλημα όταν εμφανίζεται χωρίς να υπάρχει πραγματικός κίνδυνος και η απειλή είναι ασαφής και απροσδιόριστη ή όταν η κινητοποίηση του οργανισμού διαρκεί πολύ μετά την παρέλευση του κινδύνου, καθώς έτσι υποβάλλεται συχνά και παρατεταμένα σ’ αυτή την εξουθενωτική διαδικασία της φυγής ή πάλης.

Οι συνέπειες του μακροχρόνιου και παρατεταμένου άγχους είναι η παρουσία σωματικών συμπτωμάτων όπως πονοκέφαλος, διαρκές αίσθημα κόπωσης, ταχυπαλμίες, πόνος ή «βάρος» στο στήθος, κόμπος στο λαιμό, δύσπνοια, ναυτία και ζαλάδες, μουδιάσματα και μυρμηγκιάσματα, διάρροια ή συχνουρία. Ακόμη, μπορεί να υπάρχουν σε μεγάλη ένταση και διάρκεια συναισθήματα όπως ανησυχία, εκνευρισμός, δυσφορία, υπερένταση, νευρικότητα ή αίσθημα ότι κάτι κακό θα συμβεί, καθώς και σκέψεις που φέρνουν την καταστροφή («σίγουρα θα συμβεί το χειρότερο, θα έχει καταστροφικές συνέπειες και θα είναι τρομερό, δεν θα το αντέξω»). Τα παραπάνω συχνά μας οδηγούν σε συμπεριφορές όπως η απόσυρση από τις συνηθισμένες μας δραστηριότητες, η αύξηση ή αντίθετα ο περιορισμός του φαγητού και του ύπνου, η αναβλητικότητα και η απόσυρση, με αποτέλεσμα τις συχνές απουσίες από την εργασία ή από άλλες υποχρεώσεις και τη χαμηλή παραγωγικότητα.

Όταν η εργασία γίνεται πηγή άγχους

Όταν λοιπόν έχουμε να αντιμετωπίσουμε μια… αρκούδα στο δάσος, ή έστω ένα αυτοκίνητο που κινείται κατά πάνω μας, οι αντιδράσεις φυγής ή πάλης είναι πολύ χρήσιμες. Όταν όμως αυτός ο «εχθρός» βρίσκεται στην καθημερινή μας ζωή, όπως για παράδειγμα στην εργασία μας; Όταν αυτά που μας απειλούν ονομάζονται απόδοση, επιτυχία, καριέρα, προβολή, ανταγωνισμός, ή απλώς παραμονή και επιβίωση στο χώρο εργασίας;

Το εργασιακό άγχος μπορεί να οφείλεται είτε σε παράγοντες που σχετίζονται με το είδος ή τις συνθήκες εργασίας είτε σε προσωπικά αίτια:

- Παράγοντες που σχετίζονται με την εργασία: Οι υπερβολικές απαιτήσεις και η πίεση για υψηλές επιδόσεις, σε συνδυασμό με την κακή οργάνωση της δουλειάς, το αυξημένο ή ασαφές ωράριο, η έλλειψη δυνατότητας ελέγχου και ξεκάθαρου ρόλου ή κατεύθυνσης όσον αφορά τα επαγγελματικά καθήκοντα, η ανασφάλεια για τη διατήρηση της εργασίας, ο μη επαρκής μισθός, οι κακές επαγγελματικές σχέσεις και οι συγκρούσεις στο χώρο εργασίας ή το… λάθος επάγγελμα.
- Προσωπικοί παράγοντες: Η ανεπαρκής ή ακατάλληλη για το συγκεκριμένο επάγγελμα εκπαίδευση και η έλλειψη απαραίτητων ικανοτήτων (π.χ. οργάνωσης, διοίκησης κ.λπ.), η επιδίωξη της τελειότητας που δεν επιτρέπει ποτέ παρεκκλίσεις από την ανώτερη δυνατή επίδοση, οι μη ρεαλιστικές προσδοκίες από την επαγγελματική ζωή, η δυσκολία προσαρμογής σε αλλαγές και νέες απαιτήσεις, ο φόβος κριτικής ή ανάληψης ευθυνών, η έλλειψη διεκδικητικότητας, οι δυσκολίες στην επικοινωνία.

Εκτός από όλα τα παραπάνω, ο πιο καθοριστικός παράγοντας που μπορεί να περιορίσει ή να πολλαπλασιάσει τις αρνητικές αντιδράσεις μας απέναντι στους πιθανούς «κινδύνους» είναι ο τρόπος με τον οποίο σκεφτόμαστε γι’ αυτούς. Έτσι, οι αντιδράσεις άγχους γίνονται ένα πολύ προσωπικό φαινόμενο, που σχηματικά απεικονίζεται με την «εξίσωση του άγχους»: Mέγεθος «απειλής» + Kόστος των συνεπειών της = Iκανότητες αντιμετώπισης + Διαθέσιμη βοήθεια από το περιβάλλον.

Τι σημαίνει αυτό; Τίποτα πολύπλοκο και δυσνόητο. Οι αντιδράσεις απέναντι σε μια «απειλή» εξαρτώνται από το πώς καθένας αντιλαμβάνεται το μέγεθος και τις συνέπειές της καθώς και τις ικανότητές του να την αντιμετωπίσει ή τη βοήθεια που μπορεί να έχει από το περιβάλλον του. Όσο μεγαλύτερα θεωρούμε ότι είναι τα δύο πρώτα (το μέγεθος της απειλής και οι αρνητικές συνέπειες) και όσο μικρότερα τα υπόλοιπα (οι ικανότητες αντιμετώπισης και η πιθανή βοήθεια) τόσο περισσότερο άγχος βιώνουμε απέναντι στον «κίνδυνο». Άρα λοιπόν οι αντιδράσεις άγχους είναι, σε πολλές περιπτώσεις, δικό μας δημιούργημα, αφού εμείς οι ίδιοι ερμηνεύουμε την κατάσταση ως «απειλητική».

Μικρές και μεγαλύτερες αλλαγές

Αν λοιπόν ακούγοντας τη λέξη «εργασία» (με ό,τι αυτή περιλαμβάνει για τον καθένα) οδηγείτε σχεδόν αυτόματα το σώμα σας σε κατάσταση συναγερμού, ίσως είναι καιρός να αλλάξετε τον τρόπο με τον οποίο την αντιμετωπίζετε (ή και την ίδια την εργασία σας, αν αυτό είναι επιθυμητό και εφικτό):

- Εντοπίστε τι ακριβώς είναι αυτό που σας προκαλεί τόση πίεση: οι εργασιακές συνθήκες, ο τρόπος με τον οποίο σκέφτεστε για τη δουλειά σας, οι στόχοι που έχετε θέσει, τα καθήκοντα που έχετε αναλάβει, οι σχέσεις με προϊσταμένους, συναδέλφους ή συνεργάτες.
- Προετοιμαστείτε καλύτερα και αποκτήστε περισσότερα επαγγελματικά εφόδια: αναπτύξτε τις ικανότητες και τις γνώσεις που σχετίζονται με το επάγγελμα και τα καθήκοντά σας, ώστε να αισθάνεστε -και να είστε- περισσότερο επαρκής.
- Οργανωθείτε: αξιοποιήστε καλύτερα το χρόνο σας –τόσο στη δουλειά όσο και στις υπόλοιπες δραστηριότητές σας. Θα «γλιτώσετε» πολύ άσκοπο άγχος και θα γίνετε πιο αποτελεσματικός.
- Αναθέστε σε άλλους όσα καθήκοντα δεν σας αναλογούν. Έτσι θα κάνετε καλύτερα και με λιγότερη πίεση αυτά που έχετε να φέρετε σε πέρας.
- Καταπολεμήστε την τελειοθηρία και τις μη ρεαλιστικές προσδοκίες από τον εαυτό σας. Δε θα σας οδηγήσουν πουθενά, παρά μόνο… στην απόγνωση.
- Διεκδικήστε πιο αποτελεσματικά. Πείτε «όχι», ζητήστε βοήθεια, θέστε όρια στις απαιτήσεις των άλλων.
- Βελτιώστε τις σχέσεις με τους συναδέλφους σας. Κάντε τους «συμμάχους» στις δύσκολες ώρες.
- Αναζητήστε την ποιότητα ζωής εκτός δουλειάς.
- Ξεκαθαρίστε τι σημαίνει για σας η εργασία σας. Δείτε την από άλλη οπτική γωνία, αναθεωρήστε τις προτεραιότητές σας, βγάλτε την από το… κέντρο του κόσμου σας.

(*) Η κυρία Παυλάτου είναι κλινική ψυχολόγος - ψυχοθεραπεύτρια