Υδάτινοι δρόμοι: Ποτάμια στον κόσμο

της Ηρώς Κουνάδη

Έχω αναρωτηθεί πολλές φορές γιατί τα ποτάμια είναι το με διαφορά συχνότερα εμφανιζόμενο σε μύθους, θρύλους, παραδόσεις, ποιήματα, τραγούδια και ιστορίες υδάτινο σώμα. Γιατί κανένας συνθέτης δεν εμπνεύστηκε, ας πούμε, από καμία λίμνη ή γιατί τα ξωτικά και οι νεράιδες δε θα μπορούσαν να κατοικούν στη θάλασσα;

Ίσως να φταίει το δέος που προκαλεί η θέα του νερού που κυλά, που ταξιδεύει, που φεύγει. Σε αντίθεση με τη θάλασσα, που όταν την κοιτάζουμε απέξω μοιάζει να έρχεται προς το μέρος μας, το ποτάμι απ’ όποια πλευρά κι αν το δεις απομακρύνεται, και μάλιστα χωρίς να παλινδρομεί, όπως το κύμα στην άκρη της ακτής. Το νερό που περνά δε θα ξαναγυρίσει, και ίσως εκεί να κρύβεται λίγη από τη μαγεία του και λίγη από την ανάγκη του ανθρώπου να το δαμάσει.

Ίσως, πάλι, να είναι και αυτή ακριβώς η δυσκολία της «κατάκτησης» που δίνει ανά τους αιώνες τροφή για τη δημιουργία μύθων και παραμυθιών στους παραποτάμιους λαούς. Ίσως το γεγονός ότι το μοναδικό επίγειο ανεξερεύνητο κομμάτι του πλανήτη βρίσκεται αυτή τη στιγμή γύρω από τον Αμαζόνιο να ήταν που οδήγησε στη δημιουργία θρύλων που μιλούν για πνεύματα και στοιχειά που κατοικούν στα ποτάμια. Ή, ίσως, απλούστερα, να είναι η υπόσχεση του υδάτινου δρόμου –ένα μεγάλο ποτάμι, όπως ο Δούναβης, ενώνει τις χώρες από τις οποίες περνάει, ενώ ένας μεγάλος ωκεανός τις χωρίζει.

Σε μια προσπάθεια… λύσης του μυστηρίου, συγκεντρώσαμε έναν ποταμό – σούπερ σταρ κι έναν λιγότερο διάσημο από κάθε ήπειρο του πλανήτη, βρήκαμε μερικές από τις ομορφότερες φωτογραφίες τους, ψάξαμε τις λεπτομέρειες που τους κάνουν συναρπαστικούς, μάθαμε τους θρύλους που διηγούνται ακόμα και σήμερα οι λαοί που ζουν δίπλα τους και σας τους παρουσιάζουμε, για να ταξιδέψετε μαζί μας… σε γλυκά νερά.

Αφρική
Ο σταρ: Ίσως ο πλέον «θεοποιημένος» ποταμός της υφηλίου, ο Νείλος θεωρείται και ο μεγαλύτερος του κόσμου, παρά το γεγονός ότι πρόσφατες έρευνες θεωρούν πως ο Αμαζόνιος ίσως είναι στην πραγματικότητα μεγαλύτερος. Το ταξίδι του μέχρι τη Μεσόγειο περνά από το Σουδάν, το Μπουρουντί, την Κένυα, τη Ρουάντα, το Κονγκό, την Τανζανία, την Αιθιοπία, την Ουγκάντα και την Αίγυπτο, ολόκληρος ο πολιτισμός της οποίας είναι άρρηκτα συνδεδεμένος μαζί του –δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι όλα σχεδόν τα αρχαιολογικά μνημεία και οι πόλεις, πλην αυτών που βρίσκονται στα παράλια, είναι κτισμένες στις όχθες του. Το όνομά του, αρχαίο ελληνικό, σημαίνει κοιλάδα ποταμού, ενώ στα αρχαία αιγυπτιακά αποκαλούταν iteru, που σημαίνει μεγάλος ποταμός. Οι δύο παραπόταμοί του ονομάζονται Λευκός και Γαλάζιος Νείλος.

Και ο αντι-σταρ: Τους Καταρράκτες Βικτόρια τους ξέρετε. Καιρός να γνωρίσετε και τον… υπεύθυνο για τη δημιουργία τους. Ο Ζαμπέζι είναι ο τέταρτος μεγαλύτερος ποταμός της Αφρικής, και ο μεγαλύτερος που καταλήγει στον Ινδικό Ωκεανό, έχοντας προηγουμένως περάσει από την Ζάμπια, την Ανγκόλα, τη Ναμίμπια, τη Μποτσουάνα, τη Ζιμπάμπουε, το Μαλάουι, την Τανζανία και τη Μοζαμβίκη. Ο μήκους δυόμισι χιλιάδων χιλιομέτρων ποταμός σχηματίζει δύο ακόμα καταρράκτες, τους Chavuma και Ngonye. Ο Nyaminyami, ο θεός του ποταμού, με κεφάλι ψαριού και σώμα φιδιού ζει, σύμφωνα με τους θρύλους των κατοίκων της Ζιμπάμπουε, στο σημείο όπου σήμερα είναι κατασκευασμένο το φράγμα του Ζαμπέζι, εξουσιάζοντας κάθε μορφή ζωής μέσα και επάνω στο ποτάμι.

Ασία
Ο σταρ: Μπορεί να τον έχετε ακουστά κυρίως από τις ταινίες σχετικά με τον πόλεμο του Βιετνάμ, ο Μεκόνγκ, όμως, διασχίζει πέντε ακόμα χώρες –την Ταϊλάνδη, την Καμπότζη, το Λάος, την Κίνα και τη Βιρμανία ή, αν προτιμάτε, Μιανμάρ– πριν καταλήξει στο Νότιο Κινεζικό Πέλαγος. Πλήρως σκεπασμένος από πυκνή βλάστηση σε ορισμένα σημεία, κρυμμένος μέσα σε απροσπέλαστες περιοχές σε άλλα, είναι, ίσως, ο ποταμός που δίνει περισσότερο από κάθε άλλον την αίσθηση του απόκοσμου, και γι’ αυτό ακριβώς γοητευτικού, εξωτισμού. Φιλοξενεί τον μεγαλύτερο αριθμό γιγάντιων ψαριών απ’ όλους τους ποταμούς του κόσμου, καθώς και –σύμφωνα με το θρύλο– τους δράκους Phaya Naga, προστάτες του Λάος, οι οποίοι θεωρείται ότι ευθύνονται για τις λεγόμενες «σφαίρες Naga», που σύμφωνα με μαρτυρίες είναι λαμπυρίζουσες σφαίρες, στο μέγεθος αυγού, που αιωρούνται ανά τακτά χρονικά διαστήματα πάνω από το ποτάμι πριν εξαφανιστούν, στο Λάος και την Ταϊλάνδη.

Και ο αντι-σταρ: Οι περισσότεροι δεν τον έχουμε καν ακουστά. Κι όμως, ο Γενισέι είναι ο πέμπτος μεγαλύτερος ποταμός του κόσμου, και ο μεγαλύτερος από όσους χύνονται στον Αρκτικό Ωκεανό. Διασχίζοντας δύο χώρες στο πέρασμά του, την Μογγολία και τη Ρωσία –την περιοχή της κεντρικής Σιβηρίας, για την ακρίβεια– ο ποταμός είναι, στο μεγαλύτερο μέρος του, παγωμένος για περισσότερο από έξι μήνες το χρόνο –για το σπάσιμο των πάγων του, οι οποίοι αν παρέμεναν θα δημιουργούσαν φράγμα που θα πλημμύριζε το ποτάμι, χρησιμοποιούνται συχνά εκρηκτικά . Το μήκος του αγγίζει τα πεντέμισι χιλιάδες χιλιόμετρα, ενώ μέρος της διαδρομής του Υπερσιβηρικού περνά από τις όχθες του, προσφέροντας ένα μαγευτικό θέαμα στους ταξιδιώτες που αγαπούν την περιπέτεια.

Αμερική
Ο σταρ: Ίσως κανένας άλλος ποταμός να μην έχει γεννήσει τόσους θρύλους όσους ο Αμαζόνιος. Και όχι άδικα, αν αναλογιστεί κανείς το δέος που προκαλεί η θέα του μεγαλύτερου σε όγκο νερού ποταμού στον πλανήτη –που ξεπερνά τον όγκο των δέκα μεγαλύτερων ποταμών του κόσμου μαζί– εξαιτίας του οποίου αποκαλείται και «ο ποταμός θάλασσα». Παρά τις προσπάθειες αιώνων, οι άποικοι δεν κατάφεραν ποτέ να «δαμάσουν» τον Αμαζόνιο, πράγμα που εξηγεί παράδοξα όπως το ότι είναι ένας από τους ελάχιστους ποταμούς στον κόσμο που δεν διασχίζεται από καμία απολύτως γέφυρα και το ότι κατέχει, επίσης, το ρεκόρ της λιγότερο κατοικημένης κοιλάδας ποταμού στον κόσμο, μεγάλο μέρος της οποίας δεν έχει ποτέ εξερευνηθεί επαρκώς. Πριν καταλήξει στον Ατλαντικό, περνά από το Περού, την Κολομβία, τη Βραζιλία, τη Βολιβία, το Εκουαδόρ και τη Βενεζουέλα, ενώ κάτω από τις πυκνές ζούγκλες του στεγάζει καταυλισμούς αυτοχθόνων που ζουν ακόμη ανεπηρέαστοι από την έλευση των Ευρωπαίων.

Και ο αντι-σταρ: Ο Rio Grande, ελληνιστί Μεγάλος Ποταμός, όπως είναι γνωστός στις ΗΠΑ, ή Rio Bravo, όπως είναι γνωστός στο Μεξικό, είναι το φυσικό σύνορο ανάμεσα στο Τέξας και το Μεξικό και, ταυτόχρονα, ο τρίτος μεγαλύτερος ποταμός των Ηνωμένων Πολιτειών. Έχοντας διασχίσει 3.034 χιλιόμετρα στις δύο χώρες, ο Rio Grande καταλήγει τελικά στον Κόλπο του Μεξικού, τουλάχιστον υπό φυσιολογικές συνθήκες, καθότι το 2001 το χαμηλό επίπεδο βροχόπτωσης εμπόδισε για πρώτη φορά το νερό του ποταμού να χυθεί στη θάλασσα, σχηματίζοντας ένα φράγμα από άμμο που επανασχηματίστηκε μία χρονιά αργότερα, προκαλώντας σοβαρή ανησυχία στους περιβαλλοντολόγους. Σύμφωνα με την παράδοση του Albuquerque του Νέου Μεξικό, ένα πνεύμα που κατοικούσε στο ποτάμι, η Πανδώρα, απήγαγε και εξαφάνιζε τα παιδιά που πλησίαζαν στην όχθη του.

Ευρώπη
Ο σταρ: Θα παίρναμε εύκολα όρκο ότι δεν υπάρχει ποτάμι περισσότερο τραγουδισμένο από το Δούναβη. Γνωστός ως Ίστρος στην αρχαιότητα –εξ ου και παρίστριες ηγεμονίες– ο ποταμός πήρε το όνομά του από το κέλτικο ρήμα danu, που σημαίνει κυλάω, τρέχω. Το πάλαι ποτέ σύνορο – οχυρό της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, διασχίζει σήμερα δέκα συνολικά χώρες: τη Γερμανία, την Αυστρία, τη Σλοβακία, την Ουγγαρία, την Κροατία, τη Σερβία, τη Ρουμανία, τη Βουλγαρία, τη Μόλδοβα και την Ουκρανία, πριν χυθεί στη Μαύρη Θάλασσα. Πλοηγήσιμος στο μεγαλύτερο μέρος του, συνδέει εδώ και αιώνες τις χώρες της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης μεταξύ τους. Η ποδηλατική διαδρομή που είναι γνωστή ως «Ποδηλατόδρομος του Δούναβη» (Donauradweg), χωρισμένη σε τέσσερα μέρη, από Donauschlingen της Γερμανίας στο Passau (550 km), από εκεί στη Βιέννη (320 km), από τη Βιέννη στη Βουδαπέστη (330 km) και από εδώ στη Μαύρη Θάλασσα είναι από τις δημοφιλέστερες του κόσμου.

Και ο αντι-σταρ: Ο Vltava, ή Μολδάβας, για κάποιον ανεξιχνίαστο λόγο, στα ελληνικά, διασχίζει την κεντρική και τη νότια Βοημία, σε μήκος 430 χιλιομέτρων πριν ενωθεί με τον Elbe, για να καταλήξει μαζί του στη Βόρεια Θάλασσα. Το μεγαλύτερο σε μήκος ποτάμι της Τσεχίας, περνά μερικά από τα ομορφότερα τοπία της Ευρώπης, καμπυλώνοντας συνεχώς γύρω από μεσαιωνικές πόλεις και παραμυθένια χωριά, τα οποία μοιάζει να αγκαλιάζει, δημιουργώντας ένα ειδυλλιακό τοπίο στο οποίο το υδάτινο στοιχείο κυριαρχεί. Ένα από τα διασημότερα συμφωνικά ποιήματα του Τσέχου συνθέτη Bedrich Smetana είναι εμπνευσμένο από τη διαδρομή του Vltava, και τις εναλλαγές του κατά τη διάρκειά της.

Ωκεανία
Ο σταρ: Ο Murray είναι ο δεύτερος μεγαλύτερος ποταμός της Αυστραλίας, μετά τον Darling που είναι, ουσιαστικά, παραπόταμός του. Διασχίζει τη δυτική πλευρά των Αυστραλιανών Άλπεων, περνώντας ανάμεσα από τη Βικτόρια και το New South Wales, πριν καταλήξει στο νοτιοανατολικό Ινδικό Ωκεανό έχοντας προηγουμένως περάσει μέσα από λίμνες όπως οι Alexandrina και Coorong. Τα δυόμισι χιλιάδες χιλιόμετρα που διανύει, σε μια από τις πλέον άνυδρες ηπείρους, τον συνέδεσαν άρρηκτα με την κουλτούρα των λαών που κατοικούσαν τις όχθες του και ενέπνευσαν τους αυτόχθονες να δημιουργήσουν μύθους γύρω του. Ένας από τους πλέον διαδεδομένους, κοινός μάλιστα σε πολλές διαφορετικές φυλές και γλώσσες της περιοχής, μιλά για το σχηματισμό του, ο οποίος προέκυψε όταν ο Μεγάλος Πρόγονος, Ngurunderi, κυνηγούσε τον Pondi, τον μπακαλιάρο του Murray –που αρκετές φορές απεικονίζεται ως άνθρωπος– τα ίχνη του οποίου χάραξαν την πορεία τόσο του Murray όσο και των παραπόταμών του.

Και ο αντι-σταρ: Ουσιαστικά όχι ένας, αλλά τρεις, οι Alligator Rivers, ανατολικός, δυτικός και νότιος (θα έπρεπε να) είναι γνωστοί όχι μόνο για τον βιολογικό πλούτο της περιοχής που διανύουν, αλλά κυρίως για την πολιτιστική κληρονομιά των Αβοριγίνων, που διασώζεται σε πολλά σημεία της. Με συνολικό μήκος 400 χιλιομέτρων, οι τρεις ποταμοί πήραν, βέβαια, το όνομά τους από τους κροκόδειλους της περιοχής –τους οποίους ο πρώτος εξερευνητής, Philip Parker King, μπέρδεψε με αλιγάτορες– ενώ τμήμα της περιοχής την οποία διασχίζουν είναι μέρος του Εθνικού Πάρκου Kakadu, ενός από τα ελάχιστα μνημεία στον κατάλογο Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO που συμπεριλαμβάνεται τόσο για τη φυσική όσο και για την πολιτιστική κληρονομιά του. Ο θεός Bula, που σχετίζεται με τη δημιουργία, λατρεύεται στην περιοχή, και πολλά σημεία του Εθνικού Πάρκου αφιερωμένα στη λατρεία του θεωρούνται από τους Αβορίγινες εξίσου ιερά και επικίνδυνα.