Το Τουρκάκι: Τολμηρό και «αναγεννησιακό» μυθιστόρημα

Ο Μετίν Αρντιτί, παρ' όλο που γεννήθηκε στην Άγκυρα, μετακόμισε και ζει στη Γενεύη. Η τουρκική του ταυτότητα, τώρα που το σκέφτομαι, συνδυάζεται με την ελβετική παράδοση στα καντόνια και συνεπώς στις αλληλεπιδράσεις μεταξύ ιταλόφωνων, γαλλόφωνων και γερμανόφωνων πληθυσμών, που απαρτίζουν ένα ενιαίο κράτος αλλά με πολλές φυγόκεντρες κουλτούρες.

Γι’ αυτό “Το Τουρκάκι” είναι ένα έργο που μελετά την πορεία ενός μικρού εβραιόπουλου στην Κωνσταντινούπολη του 16ου αιώνα, που μεγάλωσε με κηδεμόνα μια Αρμένισσα και σύχναζε στις ελληνικές γειτονιές. Εκεί ο Ελί έμαθε ελληνικά και υιοθέτησε μια οπτική απεικόνιση του κόσμου, όπως την υπέβαλλαν οι αγιογραφίες στις ορθόδοξες εκκλησίες, ενώ οι Μουσουλμάνοι και οι Εβραίοι απέφευγαν να εξεικονίζουν τον Θεό. Το διαπολιτισμικό αυτό πέρασμα θα τον οδηγήσει στη Δύση, για να γίνει ζωγράφος, όπου βαπτίστηκε καθολικός.

Η ουσία βέβαια του μυθιστορήματος έγκειται στη μαγεία της τέχνης σε μια εποχή όπου η Βενετία προέβαλε την καλλιτεχνική της αίγλη ως απαύγασμα της οικονομικής της δύναμης. “Εκείνο που μετράει”, λέει ο δάσκαλός του Τιτσιανός, “είναι εκείνο που νιώθεις μπροστά σ’ έναν πίνακα” κι ο Ελί, παρόλο που ακολούθησε τελείως διαφορετική τεχνοτροπία, έγινε πρώτο όνομα στους κύκλους των φιλοτέχνων. Η περίπτωση του Ελί θυμίζει λίγο Θεοτοκόπουλο και δεν ξέρω αν ο Αρντιτί είχε κατά νου, όταν συνέλαβε τον ήρωά του, τον Έλληνα που σπούδασε κι αυτός στη Βενετία κι έπειτα διέπρεψε στην Ισπανία. Μήπως ο Αρντιτί επιχείρησε να πλάσει αντί για έναν El Greco έναν El Turquetto;

Τέλος πάντων. Το κέντρο του βιβλίου είναι αλλού. Με μικρά κεφάλαια ο συγγραφέας απλώνει τις πινελιές του πάνω στον καμβά. Μπορεί να μην ανοίγεται μπροστά μας όλος ο κόσμος της ζωγραφικής, μπορεί να μη μυρίζουμε χρώματα, νέφτι και ασβέστη, αλλά οι αφηγηματικές επιφάνειες του πεζογράφου αποσκοπούν καταρχάς στο να αποδώσουν το κλίμα της αναγεννησιακής Βενετίας. Ο χριστιανικός διάκοσμος και ο καλλιτεχνικός περίκοσμος είναι η επιφάνεια μιας βαθύτερης παρακμής. Αυτή υποκριτικά καλύπτεται από χριστιανικούς μεγαλόσταυρους και ζωγραφικές καινοτομίες μεγάλης ευσέβειας, αλλά δεν γίνεται να καλυφθεί η αποφορά της μεγαλομανίας, της επιδεικτικής φιλανθρωπίας, της ατομικιστικής προβολής και του ανταγωνισμού μεταξύ των πλούσιων και των ευγενών. Κι αυτή η ατμόσφαιρα έλκει τον αναγνώστη στα δρομάκια και στα κανάλια της Γαληνοτάτης…

Ο Αρντιτί όμως σηκώνει την ένταση πιο ψηλά. Πρώτ’ απ’ όλα η αναμονή για την αποκάλυψη του μεγάλου έργου του Τουρκέτο, του μνημειώδους σε διαστάσεις και μεγαλοπρέπεια “Μεγάλου Δείπνου”, επιταχύνει τους σφυγμούς για το απρόοπτο. Και το απρόοπτο έρχεται καθώς ο ζωγράφος αποδίδει με απερίφραστο όσο και αμφιλεγόμενο τρόπο την αίγλη της Βενετίας μέσα στον πίνακά του και επιπλέον δίνει τη δική του μορφή στο πρόσωπο του Ιούδα. Η έκπληξη σοκάρει τους πάντες, άλλους να αναγνωρίζουν την ευφυΐα του κι άλλους να σκανδαλίζονται από την τόλμη.

Και σύντομα έρχεται η δεύτερη κορύφωση, κατά την οποία οι κύκλοι της Γαληνοτάτης ανακαλύπτουν την πραγματική ταυτότητα του ζωγράφου και σχεδιάζουν πάνω στην αποκαθήλωσή του τη δική τους επίρρωση. Η ζωγραφική λειτουργεί ως πεδίο δόξας αλλά και ως αλληγορία που λέει πολύ περισσότερα από όσα οι υπόλοιπες μορφές έκφρασης. Ο Ιούδας μέσα στον Μυστικό Δείπνο και ο εβραίος Τουρκέτο μέσα σε μια χριστιανική πόλη, η καταξίωση της τέχνης και η καταβαράθρωση της καταγωγής, ο τύπος που μπορεί να τσακίσει την ουσία, όλα προκύπτουν ξαφνικά σαν να σήκωσε κύμα μέσα στο Canale Grande και ο αναγνώστης ανταμείβεται από το τσουνάμι της δράσης και της τραγικής σύγκρουσης.

Το τελευταίο, κι ίσως σημαντικότερο ζήτημα, είναι ακριβώς η προτεραιότητα του καλλιτέχνη ή του έργου του. Με άλλα λόγια, αν πρέπει να σωθεί ο ένας από τους δύο, η ζυγαριά θα κλίνει προς την επιβίωση του έργου, αν και στο ίδιο το μυθιστόρημα ο δημιουργός ζει, χάνοντας όμως, έστω και στο μεγαλύτερο μέρος, την ιδιότητά του ως ζωγράφου. Κι αυτό είναι ένα δίλημμα που κολακεύει την τέχνη ως υπέρ ανθρώπινη αξία, αλλά θέτει σε βάσανο την αξία της ανθρώπινης ζωής.

Ο blogger Πατριάρχης Φώτιος

Μετίν Αρντιτί
“Το Τουρκάκι”
μετ. Ρ. Κολαΐτη
εκδόσεις Καλέντη
2012
σελ. 319
τιμή: 16,00€