"Ευθανασία": Η ψυχική ασθένεια μεγαλουργεί στο Μπενάκη

του Γιάννη Ασδραχά

Όχι για να σβήσει φωτιές, αλλά για να ανάψει, κλήθηκε την Άνοιξη του 1939 η πυροσβεστική του Βερολίνου. Εκείνη την ημέρα οι πυροσβέστες σε ρόλο εμπρηστών έκαναν στάχτη έργα τέχνης, που ήταν παράταιρα με την αισθητική της ναζιστικής Ουτοπίας.

Η πυρά ήταν η τελευταία πράξη μιας μεσαιωνικής τελετής διαπόμπευσης, που ξεκίνησε στο Μόναχο δύο χρόνια νωρίτερα, με την έκθεση «Εκφυλισμένη Τέχνη». Σημαίνοντες για το καθεστώς τεχνοκριτικοί επέλεξαν και παρουσίασαν τα «νοσήματα» των καλών τεχνών, γλυπτά και πίνακες, που οι δημιουργοί τους είτε είχαν ασπαστεί, είτε καθόρισαν κινήματα, όπως αυτά του Κυβισμού, του Εξπρεσιονισμού, του Σουρεαλισμού.

Σε κάθε έργο υπήρχε και μία επεξηγηματική πινακίδα που φανέρωνε τις συνομωσίες Εβραίων και Κουμουνιστών εναντίον του γερμανικού έθνους.

Υπήρχαν όμως και κάποια έργα που δεν ενέπιπταν σε κάποια από τις κατηγορίες των τεχνοτροπιών - νοσήματα, ούτε πληρούσαν προϋποθέσεις συνωμοσιολογίας. Η πινακίδα έδινε την πληροφορία «Η φύση μέσα από τα μάτια άρρωστων ψυχών» και «Η τρέλα γίνεται Μέθοδος». Τα σχόλια ήταν δίκαια, αν εξαιρεθεί η χυδαιότητα της γλώσσας και οι σκοποί της έκθεσης.

Οι δημιουργοί τους ήταν πράγματι άρρωστες ψυχές που ξόρκιζαν τους δαίμονές τους εικονοποιώντας σκιές και θερμοκρασίες του ταραγμένου ψυχισμού τους. Ηταν «τρελοί», σύμφωνα με την λαϊκή και γενικευμένη απόδοση της πάθησης τους. Οι λεζάντες αφορούσαν τα έργα των έγκλειστων ψυχασθενών στα άσυλα της Γερμανικής επικράτειας και ήταν μέρος της συλλογής του πρωτοπόρου ψυχίατρου Χανς Πρίντσχορν.

Όπως τα έργα τους έτσι και οι καλλιτέχνες έγιναν στάχτη από το βιομηχανοποιημένο πρόγραμμα εξολόθρευσης των ψυχικά αρρώστων «Τ4». Παρ ’όλα αυτά, στο επίσημο γράμμα που λάμβαναν οι συγγενείς απ’ την κυβέρνηση, ο θάνατός τους αποδιδόταν σε παθολογικές αιτίες. Στα έγγραφα που διακινούσε εσωτερικά ο κρατικός μηχανισμός, δίπλα στις τυπωμένες λέξεις «Αιτία Θανάτου», υπήρχε η πραγματική αιτία που χώριζε βίαια το σώμα από την ψυχή: η Ευθανασία.

«Αιτία Θανάτου: Ευθανασία» είναι και ο τίτλος της έκθεσης που ξεκινά στις 20 Ιανουαρίου στο κτήριο της οδού Πειραιώς του «Μουσείου Μπενάκη». Πρόκειται για μία έκθεση που ξεπερνά την εικαστική της σημασία και άπτεται τόσο της ψυχιατρικής επιστήμης όσο και της ίδιας της Ιστορίας.

Την απαρτίζουν 96 έργα που δημιούργησαν 18 καλλιτέχνες/ ψυχικά ασθενείς. Τα αποτυπώματά τους στο καμβά ήταν πιο τυχερά από τους ίδιους που εξοντώθηκαν προμελετημένα, την εποχή της εθνικοσοσιαλιστικής βαρβαρότητας. Το υλικό της έκθεσης είναι μέρος της συλλογής Πρίντσχορν της Ψυχιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης.

Ο Χανς Πρίντσχορν γεννήθηκε στη Βεστφαλία το 1886 και πέθανε την χρονιά που ο Ναζισμός εκτέλεσε την «Δημοκρατία της Βαϊμάρης» το 1933. Ο Γιατρός «γοητευμένος από τις θεματικές αναζητήσεις της πολιτισμικής ανθρωπολογίας», όπως η απαρχή της καλλιτεχνικής ενόρμησης, «θέλησε να προσεγγίσει τη «σχιζοφρενική αίσθηση της ύπαρξης» όπως αυτή αποτυπωνόταν στη σύγχρονή του εξπρεσιονιστική τέχνη» σημειώνεται.

Ο γιατρός το 1919 προσελήφθη ως βοηθός στην Ψυχιατρική Κλινική του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης. Εκεί υπήρχε η μαγιά από μία μικρή συλλογή έργων τέχνης από ασθενείς ψυχιατρείων. Ανέλαβε να την επεκτείνει με έργα από άλλα ψυχιατρικά νοσοκομεία και να τα αξιολογήσει με επιστημονική μελέτη. Το ενδιαφέρον του Πρίντσχορν για έργα από ασθενείς ψυχιατρείων, ανάγεται στην εποχή των σπουδών του στην Λειψία και το Μόναχο.

Έτσι προέκυψε το έργο- ορόσημο «Καλλιτεχνία των ψυχικά ασθενών» (1922), το οποίο και γνωστοποιούσε αυτήν την διάσταση των ασθενών στο ευρύτερο κοινό, με εικονογράφηση.

Η μείζων συμβολή του Χανς Πρίντσχορν έγκειται, όπως υπογραμμίζεται από την Ελληνική Ψυχιατρική Εταιρεία, που συνδιοργανώνει την έκθεση με το «Ινστιτούτο Γκαίτε», στο ότι «προσφέροντας στην παραγκωνισμένη, «τρελή» τέχνη και στους δημιουργούς της μία θετική επανεκτίμηση, διευκόλυνε την αναγνώριση του ταλέντου των ψυχιατρικών ασθενών και την επανένταξη των ιδίων στην κοινωνία».

Η αξία της συλλογής αυτής καθ’ εαυτής είναι πολυδιάστατη.

Δεν συγκέντρωσε απλά τα έργα αλλά τα ερμήνευσε, πλαισιώνοντάς τα με μία κριτική εξέταση της κυρίαρχης κουλτούρας της εποχής. Με τον τρόπο αυτό αποσυνέδεσε τα έργα των ασθενών από τη διαγνωστική ερμηνευτική σμίκρυνση της σημασίας τους και συνέβαλε αποφασιστικά στην επαναθεώρηση των δημιουργικών αυτών φαινομένων, υπογραμμίζοντας την συχνά απαράμιλλη αισθητική δεινότητα και διεισδυτικότητα ορισμένων από αυτά.

Εντέλει προήγαγε αποφασιστικά τόσο την αναγνώριση της επικοινωνίας ψυχικά ασθενών με την καλλιτεχνική πρωτοπορία, όσο και την επανένταξη των ίδιων στον ευρύτερο κοινωνικό διάλογο.

Όσο ο γιατρός συγκέντρωνε τα έργα των ασθενών, η προπαγάνδα του Γκέμπελς είχε αρχίσει να διαμορφώνει την αντίληψη του λαού για τους ψυχικά ασθενείς. Μία αφίσα κυκλοφόρησε σε όλη την Γερμανία με την φωτογραφία ενός ψυχικά αρρώστου και λεζάντα «αυτός ο άνθρωπος στοιχίζει στο κράτος 60.000 αυτοκρατορικά μάρκα», ενώ τα κινηματογραφικά επίκαιρα έθεταν το ερώτημα αν θα ήταν προτιμότερο στα άσυλα να στεγαστούν άπορες οικογένειες παρά οι ανίατοι ασθενείς.

Η μεθοδευμένη προτροπή στην αναλγησία ήταν απλά η επικάλυψη του προγράμματος ευθανασίας με τον κωδικό Τ4 (το όνομα προέρχεται από το αρχικό γράμμα της οδού Tiergartenstrasse του Βερολίνου που στον αριθμό 4 βρισκόταν η έδρα της υπεύθυνης για την εφαρμογή του Υπηρεσίας).

Όταν ξεκίνησε ο πόλεμος και το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης ήταν προσανατολισμένο στα μέτωπα, ξεκίνησε να εφαρμόζεται το πρόγραμμα θανάτου. Η αφαίρεση της ζωής γινόταν με μεθόδους όπως η ασφυξία από διοξείδιο του άνθρακα, οι δηλητηριώδεις ενέσεις και το πρόγραμμα ασιτίας.

Συνολικά 200.000 άνθρωποι ήταν το κόστος σε ζωές. Ανάμεσα τους ήταν και οι Καρλ Βίλχελμ Αρεντ, Γιοχάνα Μελίτα Αρνολντ, Φραντς Καρλ Μπίλερ Πάουλ Γκες, Γιόζεφ Σνέλερ κ.α. που τα έργα τους θα ταξιδέψουν στην Αθήνα.

Την έκθεση συνοδεύει το βιβλίο «Αιτία θανάτου: ευθανασία» (Εκδόσεις 'Ίνδικτος'). Στις σελίδες του περιλαμβάνει τον κατάλογο των εκθεμάτων, μια ιστορική παρουσίαση της «Επιχείρησης Ευθανασία», βιογραφίες των καλλιτεχνών. Επίσης, ανθολογεί πλούσιο πρωτογενές υλικό, μαρτυρίες των ιδίων των ασθενών, του αμέσου περιβάλλοντός τους και του νοσηλευτικού προσωπικού των ψυχιατρείων).

Εξάλλου, θα πραγματοποιηθούν παράλληλες συνοδευτικές εκδηλώσεις όπως το θεατρικό αναλόγιο «Camille Claudel represents-Το κύμα της τρέλας του Μεσοπολέμου», βασισμένο στο ημερολόγιο εγκλεισμού της γλύπτριας Καμίλ Κλοντέλ.

Η σκηνοθεσία είναι του Στέλιου Κρασανάκη (ψυχίατρος-δραματοθεραπευτής). Και η ημερίδα με θέμα «Η τέχνη των αποκλεισμένων». Και οι δύο εκδηλώσεις θα πραγματοποιηθούν το Σάββατο 22 Ιανουαρίου ( αμφιθέατρο). Η έκθεση τελείται υπό την αιγίδα του Προέδρου της Ελληνικής Δημοκρατίας, Κάρολου Παπούλια.

INFO
Μουσείο Μπενάκη – Κτήριο οδού Πειραιώς
(Πειραιώς 138 & Ανδρονίκου)
Εγκαίνια : 20 Ιανουαρίου (ώρα 20.00)
Διάρκεια : Έως τις 13 Μαρτίου
Ωράριο Λειτουργίας: Τετάρτη, Πέμπτη, Κυριακή: 10.00-18.00
Παρασκευή, Σάββατο: 10.00-22.00
Δευτέρα, Τρίτη: Κλειστά
Τηλέφωνο: 210 34 53 111